चिली
इतिहास
सि आई ए वर्ल्ड फ्याक्टबुक वेबसाइटमा राखिएका लेखहरू मध्ये चिली सम्बन्धी लेख निःसन्देह सबैभन्दा घीनलाग्दो छन् । लेख नोक्सानी नगर्ने हिसाबले सुरु गर्दै चिली बारे यसरी वर्णन गर्दछः
१६ औं शताब्दीमा स्पेनीहरूको आगमन अगाडि इन्काहरूले उत्तरी चिलीमा शासन गर्दथे जबकि मध्य र दक्षिण क्षेत्रमा मापुचेहरूको बसोबास थियो । चिली सन् १८१० मा स्वतन्त्र घोषित भएता पनि सन् १९१८ मा मात्र उसले स्पेनीहरूमाथि निर्णायक विजय प्राप्त गर्यो । प्रशान्तको ९१८७९–८३० युद्धमा चिलीले पेरु र बोलिभियालाई हराएर हालको चिलीको उत्तरी क्षेत्र जित्यो । सन् १८८० मा मात्र मापुचेहरूलाई केन्द्रीय सरकारको अधीनमा ल्याइयो ।
तर लेखले थेत्तरो वा दुर्नामी घुम्ती लिन्छ त्यसबेला लिन्छ जब सि आई ए समर्थित सैनिक कु द्वारा प्रजातान्त्रिक रूपले निर्वाचित मार्क्सवादी राष्ट्रपति साल्भाडोर एलेन्डेलाई विस्थापित गरी तानाशाह अगष्टो पिनोसेलाई स्थापित गरेको घटनाको ब्याख्या गर्छः
कैयौं निर्वाचित सरकारहरू पछि ३ वर्ष शासन गरिसकेको मार्क्सवादी साल्भाडोर एलेन्डेको सरकारलाई सन् १९७३ मा जेनेरल अगष्टो पिनोसेको नेतृत्वको सैनिक कु द्वारा विस्थापित गर्यो र पिनोसेले सन् १९९० मा स्वतन्त्र निर्वाचनद्वारा निर्वाचित राष्ट्रपति स्थापित हुँदासम्म शासन गरे ।
एलेन्डे चिलीमा जीवनभर राजनीतिज्ञ रहे जसले सन् १९५२, १९५८ र १९६४ राष्ट्रपतिको निर्वाचन हारे । सन् १९७० मा उनी राष्ट्रपतिमा निर्वाचित भए र लगत्तै राष्ट्रियकरण र सामुहिकीकरणको थालनी गरे । विभाजित कङ्ग्रेसले एलेन्डेका मार्क्सवादी नीतिहरू मन पराएन । एलेन्डे विरुद्ध अहाअभियोग लगाउने आन्दोलन चलाइयो तर त्यस्ता प्रयासले लामो समय लिन्थे । सेप्टेम्बर ११, १९७३ का दिन सि आई ए द्वारा प्रायोजित सैनिक कु गरियो र राष्ट्रपति निवासमा पूर्ण (कसैलाई जिउँदो नछोड्ने गरी) आक्रमण गरियो । एलेन्डे आफूले आत्मसमर्पण नगर्ने घोषणा गर्दै जुन शब्दहरू बोले ती शब्दहरू उनको चिहान माथि कुँदिने अक्षर बन्न पुगेः यी मेरा अन्तिम शब्दहरू हुन्, र म निश्चिन्त छु मेरो बलिदान त्यसै खेर जानेछैन, म विश्वस्त छु कम्तीमा पनि मेरो बलिदानले कसुर, कायरता र धोकालाई सजाय अवश्य दिनेछ ।
सिआईए हस्तक्षेप
जब एलेन्डे यश प्राप्तिको मार्गमा अगाडि बढ्न दृढ देखिन्थे, सि आई ए भने राष्ट्रपति पद सम्हाले देखि नै उनललाई अपदस्त गर्ने योजना बुन्दै थियो । फेरि पनि पिटर कोर्नब्लुहले जर्ज वासिङ्टन विश्वविद्यालयले अनलाइनमा राखेको दस्तावेजहरूको भण्डारसम्म पुर्याएका छन् । ती दस्तावेजहरूमध्ये सुरुका दस्तावेजहरू ५ देखि २२ सेप्टेम्बर बीचका कुटनीतिक सूचनाहरूले भरिएका छन् । तत्कालीन राजदुत एडवार्डद्वारा प्रेषित ती सूचनाहरू दुःखी र आशावादी दुवै छन् । अचम्म लाग्ने कुरा त के छ भने यी सबै सूचनाहरूमा ठाडो भाषा प्रयोग गरिएको छ । कोरीले स्थितिलाई यसरी आलोचना गरेका छन्, ‘केवल एक तिहाई जनताको समर्थनमा चिलीले कम्युनिजमको मार्ग अपनायो, तर यो अपरिवर्तनीय तथ्य हो’। एलेन्डे सम्बन्धी निक्सनका नीतिहरू निमार्णमा यी सूचनाहरूको महत्वपूर्ण भुमिका रहेको छ ।
सि आई ए का डाइरेक्टर रिचार्ड हेल्म्सले राष्ट्रपति निक्सनसँगको बैठकमा टिपेको १५ सेप्टेम्बर, १९७० को एउटा हस्तलिखित टिपोट उपलब्ध छ । हेल्म्स लेख्छन्ः
‘सम्भवतः १० मध्ये १ अवसर, तर चिलीलाई बचाउन खर्च गर्न योग्य सरोकार राख्दैन दुतावास संलग्न हुने छैन १ कराेड डलर उपलब्ध छ, आवश्यक भए थप प्राप्त हुनेछ पूर्णकालीन काम–हामीसँग भएका सर्वोत्कृष्ट मानिस खेल योजना अर्थतन्त्रलाई ध्वस्त बनाउने कार्य योजनाको लागि ४८ घण्टा’।
यो बैठकको विवरण एक सि आई ए अफिसरद्वारा टिपिएको थियो तर भोलिपल्टको रिर्पोटमा उनको नाम सम्पादन गरिएको थियो । ‘राष्टपतिले एजेन्सीलाई एलेन्डेलाई राष्टपति हुनबाट रोक्न । यदि बनिहाले हटाउन आग्रह गरेको’ भन्दै हेल्म्सले योजनाको कार्यान्वयनको अन्तिम मिति १८ सेप्टेम्बरलाई तोके । मिसनको नाम ‘प्रोजेक्ट फुबेल्ट Project FUBELT’ राखियो ।
एक महिना बित्यो र उच्च स्तरीय मन्त्रीमण्डलका सदस्यहरू माझ थप योजनाहरू माथि छलफल गर्न थुप्रै बैठक बसे, योजना चिलीका जेनेरल रोबर्टो भिआउक्स वरिपरी बुनिएको थियो । ट्रयाक टु Track II का साथै “असफल कु का कारण चिलीमा र अन्तर्राष्ट्रिय जगतमा भएको दुर्भाग्यपूर्ण प्रतिक्रियाबारे पनि छलफल भएको थियो” । यस बिन्दुसम्ममा दक्षिण अमेरिकामा भएका कु हरूमा अमेरिकाको सम्लग्नतामा पनि परिवर्तन आइरहेको थियो, फलस्वरूप निक्सनको नेतृत्वमा आक्रामकका साथै ब्यवहारिक दृष्टिकोण अपनाइयो । यो कुरा त्यसको अर्को दिन, अक्टोबर २४, १९७० को दस्तावेजमा देखिएको छ । दस्तावेजले ट्रयाक टु Track II बाट योजना छानेर एलेन्डेलाई अक्टोबर २४ सम्ममा सत्ताच्युत गर्न आह्वान गरेको छ । राजदुत कोरीलाई यस फन्दाबाट बाहिरै राखिएको छ । तर दुई दिन पछि सि आई ए सँगै चिलीमा काम गरिरहेको समुहले जेनेरल रेने स्नाइडरको हत्या गरिदियो र सारा चिली एलेन्डे वरिपरि एकजुट भयो, फलस्वरूप योजना असफल भयो ।
नोभेम्बर ३ देखि ४ डिसेम्बर, १९७० बीचका श्रृङ्खलाबद्ध दस्तावेजमा स्नाइडरको हत्या र एलेण्डेको राष्ट्रपतिको रूपमा उदयका बीचको सङ्केतहरू भएका ब्यापक छलफलहरू समेटिएको छ । “तेस्रो विकल्प option C— एलेण्डे प्रति चिसो दृष्टिकोण कायम राख्ने र गोप्य रूपमा उनलाई अपदस्त गर्नको लागि काम गर्ने— निक्सनले राष्ट्रिय सुरक्षा परिषदको बैठकमा चयन गरे । ३ दिन पछि हेल्म्सले पहिलो असफल कु मा सि आई ए को भुमिकालाई लुकाउदै राष्ट्रिय सुरक्षा परिषद समक्ष चिलीमा सञ्चालन भइरहेको कार्ययोजना बारे ब्रिफ (brief) गरे । चिलीको सरकारमा रुसको भुमिका बारे छलफल हुन्छ तर अन्त्यमा त्यसलाई अस्वीकार गरिन्छ, किनभने हेल्म्स ‘रुससँग नजिकको सम्बन्ध राख्ने कुरामा एलेण्डेले संयम अपनाउने छन्’ भन्ने विश्वास गर्दथे । यो दृष्टिकोण नोभेम्बर ९ मा राष्ट्रपतिको चिसो सम्बन्ध राख्ने योजना सरकारी नीति बनाउने क्रममा पनि दोहोर्याइएको छ । अन्ततः सि आई ए अधिकृत operative जोन ह्यु क्रिमिन्सले सि आई ए ले विश्व बैङ्क र अन्य ब्यापारिक संस्थाहरूको सहयोगमा एलेण्डे प्रशासन माथि दवाव हाल्ने कदम चालेको विवरण टिपेका छन् । उक्त दस्तावेजले अमेरिकी राज्यहरूको संगठनबाट चिलीलाई निष्कासन गर्ने कदम चाल्न माग गरेको छ ।
आफ्नो प्रत्यक्ष सम्लग्नतामा एलेण्डेलाई खतम गर्ने प्रयासहरू बारे सन् १९७३ अगाडि कुनै दस्तावेज तयार गरिएन । यो युगको पहिलो दस्तावेज हाल विगठित डिफेन्स इन्टिलिजेन्स एजेन्सीले तयार गरेको थियो जसमा राष्ट्रपति एलेन्डेलाई विस्थापित गर्ने कु को नेता अगस्टो पिनोसेको जीवनी कोरिएको थियो । उक्त दस्तावेज धेरै सम्पादन गरिएको छ र पनि चिलीको इतिहासमा सबैभन्दा क्रुर तानाशाहको पृष्ठभुमिका केही झलक हेर्न सकिन्छ । १ अक्टोबर १९७३ मा जलसेना सहचारी प्याट्रिक रायनले रक्षा विभाग समक्ष पिनोसे र एलेण्डेलाई हटाउने कु को रङ्गिन विवरण पेस गरे । रायन अनुसार, ‘चिली सैनिक कु लगभग सर्वोत्तम रह्यो’ ।
यस बिन्दुमा आइपुग्दा पिनोसेको कु स्थापित भइसकेको थियो । सेप्टेम्बर १२ मा एलेण्डेको मृत्युको घोषणा गरियो । रिपोर्टहरूमा एलण्डेले आत्महत्या गरे वा पिनोसेका सैनिकद्वारा हत्या गरिए भन्ने विषयमा मत बाझिएको थियो । अनिष्टकारी समाचारहरु आउने सङ्केत स्वरूप गार्जीयनका रिपोर्टर रिचार्ड गट लेख्छनः
एलेण्डे सरकारको समर्थन गर्ने सबै रेडियो स्टेसनहरू कब्जा गरिएको छ, कम्युनिष्ट पार्टीको हेड्क्वार्टर माथि छापा मारिएको छ, र एलेण्डेलाई समर्थन गर्ने पपुलर युनिटी कोलेसनका ४० प्रमुख नेताहरूलाई थुन्ने आदेश दिइसकिएको छ ।
अर्को दिन गट स्थितिको थप कहालीलाग्दो चित्र पेस गर्छन, जब पिनोसे र उनको गुटले आदेशका भरमा शासन चलाउने निर्णय गर्छन र चिली कङ्ग्रेसको विगठन गर्छन । यसै बिन्दुमा एलेण्डेका दृढ समर्थकहरूको आमहत्या सुरु हुन्छ र धेरै जसो प्रजातान्त्रिक अधिकारहरू खोसिन्छः
प्रेसमाथि कडा सेन्सर लादिएको छ, चिलीका सबैभन्दा शक्तिशाली र धनी उद्योगी अगष्टिन एड्वार्डसद्वारा सञ्चालित केवल दुई समाचार पत्रलाई मात्र चलाउने अनुमति दिइएको छ । ठूलो सङ्ख्यामा त्यहाँ रहेका बोलिभियाली शरणार्थीहरूलाई चिली छोड्ने आदेश दिइयो र निसन्देह ब्राजिलीहरूको ठूलो समुहले पनि छोड्नु पर्नेछ ।
समाजवादी एलेण्डेलाई सत्ताच्युत गर्न अति उत्सुक अमेरिकाले तुरून्तै पिनोसेको सरकारलाई मान्यता दियो र आउदा २० वर्ष भन्दा बढी समय त्यहाँको सैनिक तानाशाहसँग नजिकको सम्बन्ध कायम गर्यो ।
त्यसपछि
अध्ययन गरिएका ४ देशहरू मध्ये चिलीको सबैभन्दा धेरै कु पछिको अवस्था सम्बन्धी दस्तावेजहरूको डाटावेस उपलब्ध छ । जर्ज वासिङ्टन वेवसाइटमा कु पछिको चिलीको स्थितिको बारेमा ८ वटा दस्तावेजहरू छन्, जसभित्र पिनोसे सरकारले गरेका मनपरी हत्या(चाडो चाडो गरिने हत्या), चिलीका अधिकारीहरू द्वारा अमेरिकी नागरिकहरूको हत्या, र पिनोसेको भयावह ‘गोप्य पुलिस’, डिना (DINA) बिस्तारका विवरण । तर यी दस्तावेजहरू मध्ये सबैभन्दा डरलाग्दो चिलीका वामपन्थी जर्ज इसाक फुएन्टेसको गिरफ्तारी र उनलाई दिइएको यातना सम्बन्धी विवरणले भरिएको दस्तावेज छ । अपरेसन कन्डको उत्पादन, उक्त अनुसन्धानबाट प्राप्त सूचनालाई चिलीमा हिंसात्मक दमनको संस्कृति अघि बढाउन प्रयोग गरियो जसमार्फत स्वयं फुएन्टेस सहित हजारौं मानिसलाई ‘बेपत्ता’ पारियो ।
सन् १९७७ मा यु एन मा UPI एक संक्षिप्त विषय बाहेक अमेरिकाले पिनोसको क्रुर सत्तालाई शक्तिमा ल्याएको विषयमा कुनै औपचारिक माफी मागेको छैन । करिब ४ हजार मानिसको हत्या गरियो, थप ३० हजार लाई यातना दिइयो र १ हजार ५ सय जना हराए । त्यस बाहेक २ लाख मानिस पिनोसेको क्रुर शासनबाट देश छोडी भागे । अहिले समाजवादी राष्ट्रपति मिसेल बाचेलेटले चिलीको नेतृत्व गरिरहेका छन्, जसले चिलीको राजनीतिमा वामपन्थी नीतिहरू फिर्ता ल्याउन धेरै काम गरेका छन् ।
निष्कर्ष
सि आई ए को हस्तक्षेपले यी देशहरूमा निर्वाचित वामपन्थी नेताहरूलाई छोटो समयका लागि सत्ताच्युत गरेको भएता पनि ती मध्ये धेरै देशहरू पहिलेका भन्दा नरम वामपन्थी विचारको धारमा फर्किएका छन् । माथि उल्लेखित चिली, ब्राजिल र बोलिभिया बाहेक प्रजातान्त्रिक गणतन्त्र कोङ्गो (राष्ट्रपति जोसेफ कबिला कबाङ्गे) र निकारागुवा (राष्ट्रपति डेनियल ओर्टेगाको नेतृत्व)मा सि आई ए हस्तक्षेप पछिको समयले वामपन्थी राजनीतिज्ञहरूलाई शक्तिमा फर्काएको छ । यसले के देखाउँछ भने वामपन्थी विचारधारा दबाइएको भएता पनि सि आई ए ले दबाउन चाहेका समाजवादी विचारबाट प्रेरित राजनीतिज्ञहरू निर्वाचनमा योग्य मात्र छैनन् देशका जनताहरूबाट पनि रुचाइएका छन् ।
तर सि आई ए का अझ ठूला हार त ती देशहरूमा भएको छ जुन देशहरूमा आधारभूत परिवर्तनको प्रारम्भ सि आई ए ले थालेको थिएन । टड्कारो देखिने असफलता उत्तर कोरिया, भियतनाम र क्युवामा देख्न सकिन्छ । तर यहाँ ध्यान दिनु पर्ने एउटा कुरा के हो भने इरानमा बर्बर धार्मिक अन्धता स्थापना गर्ने, इराकमा सद्धाम हुसेनले नेतृत्व गरेको बाथ पार्टी सत्तामा ल्याउने र अफगानिस्तानमा ९/११ को योजनाकार ओसामा विन लादेनलाई लुकाएर राख्ने, तालिबान जन्माउने प्रतिक्रिया जन्माउन सि आई ए का गतिविधिहरू पनि जिम्मेवार थिए । यी प्रत्येक देश सि आई ए ले स्थापना गरेका क्रुर शासकका शासन पछि हाल सम्म पनि सामान्य अवस्थामा फर्कन सकेका छैनन् । यसो हुन नसक्नुका विभिन्न कारण छन् तर यी शासकहरूले गरेका मानवअधिकार उल्लङ्घनका घटनाले ती भन्दा पूर्ववर्ती वामपन्थी सरकारहरूले अपनाएका नियन्त्रणकारी दमनका घटनाहरूलाई धेरै उछिनेका छन् ।
कु हरूमा अमेरिकी ब्यापारिक स्वार्थहरूका आकांक्षाको प्रभावलाई नजरअन्दाज गर्न सकिंदैन । यहाँ उल्लेख गरिएका सबै सत्ता परिवर्तनहरूमा युनाइटेड फ्रन्ट्सले भुमिका खेलेको छ र त्यस्ता सबै सत्ता परिवर्तनहरूले अमेरिकी ब्यापारिक स्वार्थहरू प्रति मित्रवत व्यवहार गर्ने तानाशाहीहरूलाई सत्तामा स्थापित गरेका छन् । सम्भवतः क्युवामा हात लागेको असफलताका कारणले होला अमेरिका प्रत्येक हस्तक्षेप पछि सबैभन्दा माथि, त्यस देशका जनता भन्दा पनि माथि अमेरिकी ब्यापारका अधिकारहरू सुरक्षित बनाउन उद्दत रह्यो ।
मेरो विचारमा सि आई ए आफ्ना कम्युनिष्ट विरोधी भावनाका बाबजुद मध्य र दक्षिण अमेरिकालाई पूँजीवाद विरोधी विचारबाट जोगाउने लक्ष्यमा असफल रह्यो । तर मेरो विचारमा असहमति जनाउने विचारहरू पनि छन् । त्यस्ता एक ब्यक्ति प्रोफेसर रेडक्रो पनि हुन् । उनको दृष्टिकोणले जति नै सि आइ लाई उडाए (निचा देखाए) पनि र बोलिभियाका मोरालेसको जति प्रशंसा गरेता पनि, उनले सि आई ए प्रेरित विद्रोहले छोएका अन्य राष्ट्रहरूको निरासाजनक चित्र प्रस्तुत गरेका छन्ः
निरासा लाग्दो कुरा के छ भने ल्याटिन अमेरिकाको भौतिक अवस्था जसका विरुद्ध चे ग्वेभाराले लडेका थिए, हाल आएर उनी मारिएको समयको भन्दा खराब भएको छ । कैयौं सरकारहरूको नेतृत्व प्रजातान्त्रिक समाजवादीहरूले गरिरहेका भएता पनि पूँजीवादलाई विस्थापन गर्ने संरचनागत परिवर्तनहरू गरिएका छैनन्, न त कुनै सरकारले अमेरिका समर्थित कु को भय रहित त्यस्तो प्रयत्न गर्न सक्छन् । चे ग्वेभारा मारिनु केही घण्टा अगाडि उनका लागि एक बटुका सुप ल्याइदिने विद्यालयका शिक्षिकालाई उनले आफूलाई बन्दी बनाइएको माटोका जीर्ण विध्यालयमा ती शिक्षिकाले ‘कसरी आफ्ना बालबालिकाहरूलाई पढाउन सक्छिन’ भनेर सोधेका थिए । दुःखद तर सत्य ब्राजिलमा जहाँ त्यहाँका धनीहरू अफिसबाट अग्लो स्थानमा रहेको आफ्नो बासस्थान जान हेलिकप्टरको प्रयोग गर्छन्, त्यहीं नै माथि बताइएको अवस्था अहिले पनि विद्यमान छ । तर कुनै गुरिल्ला सेनाले उक्त अवस्था बारे केही गर्न सक्ने सम्भावना अझै टाढाको विषय बनेको छ ।
प्रोफेसर रेडक्रोका मध्य र दक्षिण अमेरिका सम्बन्धी दृष्टिकोण प्रति विनयपूर्वक असहमत भए पनि म के कुरामा सहमत छु भने शीतयुद्धको समयमा त्यस क्षेत्रमा फैलिएको वामपन्थी राजनीति भन्दा अहिलेको वामपन्थी राजनीति धेरै नरम छ । यति भनिसकेपछि भेनेजुयलाकाे मदुरो सरकार (जसले प्रत्येक दिन जसो अमेरिकाको नाक सामु औंला ठड्याउछ) सहित वामपन्थी सरकारहरूको आगमन मार्क्सवादी आदर्श (नैतिकता)मा विश्वास गर्नेहरूका लागि सकारात्मक लक्षणका रूपमा हेर्न सकिन्छ । जति समय अघि बढ्दै जानेछ म सि आई समर्थित अमेरिकी साम्राज्यवादका अनेकन योजना र स्किमहरूका बाबजुद यी देशका सरकारहरू थप अझ बढी वामपन्थी बन्दै जानेछन् भन्ने देख्दछु ।
(एम अर्ल स्मिथको अनुसन्धानात्मक आलेखको आधारमा कस्मोनट सम्पादक मण्डलले तयार पारेको यो रिपोर्ट नेपाल रिडर्सका लागि दामोदर उपाध्यायले अनुवाद गर्नुभएको हो।)