भूतपूर्व चिनीयाँ प्रधानमन्त्री लि खछ्याङ (१९५५–२०२३) को अक्टोबर २७ मा निधन भएको छ। उनी ६८ वर्षका थिए। चिनीयाँँ समाचार स्रोतहरुमा जनाइए अनुसार उनलाई हृदयाघात भएको थियो। गत मार्चमा मात्रै प्रधानमन्त्रीका रुपमा दोस्रो कार्यकाल पूरा गरेर अवकास लिएका ली क्रान्तीपछि जन्मेका र साँस्कृतिक क्रान्तिका समयमा किसानसँग काम गर्न गाउँ पठाइएका किशोरहरुमा पर्छन् जसले चिनको उथलपुथललाई नजिकबाट नियालेका थिए।
राष्ट्रपति तथा पार्टी महासचिव सि चिन फिङजस्तै लि पनि चिनीयाँ कम्युनिष्ट पार्टीमा पाँचौ पुस्ताका नेता थिए। सन् २००७ मा चिनीयाँ कम्युनिष्ट पार्टी पोलिट व्युरो सदस्य र पछि स्थायी समितिका सदस्य तथा वरिष्ठ उपप्रधानमन्त्री बनेका लि साधारण परिवारबाट आएर कम्युनिष्ट युथ लिगबाट उदाएका पढालिखा नेता थिए। उनले कानूनमा स्नातक र अर्थशास्त्रमा पिएचडी गरेका थिए। लि आफ्ना समकालीन नेताहरुमध्ये उदारवादी अर्थनीतिका पक्षधर र खुला हृदयका मानिन्थे।
उनको उत्थान चिनमा तङ सियाओ पिङको नेतृत्वमा आर्थिक उदारीकरण र बाहिरी सँसारसँग खुला सम्बन्ध विकास गर्ने लहर चलेको समयमा भएको थियो। उनले कम्युनिष्ट पार्टीको सदस्यता चैं साँस्कृतिक क्रान्तिकालमा सुदुर गाउँमा कृषि कर्ममा लागेको बेला लिएका थिए र त्यहाँको उत्पादन ब्रिगेडको पार्टी प्रमुख भएका थिए। १९७७ बाट शिक्षा व्यवस्थालाई पुनस्र्थापना गरिएको थियो। त्यही लहरमा उनी पेकिङ विश्वविद्यालयमा कानून पढ्न भर्ना भएका थिए जहाँ उनी विद्यार्थी युनियनको सभापनि चुनिएका थिए। विस्तारै कम्युनिष्ट युथ लिगमा सामेल भएर त्यहीँबाट आफ्नो राजनीतिक करियर बनाएका थिए। विभिन्न प्रान्तको कम्युनिष्ट पार्टी सचिव, गभर्नर र अरु भूमिकामा रहेर आर्थिक सुधार र जनताको जीवनस्तर उकास्न खेलेको भूमिकाका कारण उनको छिटै स्तरोन्नति हुँदै गयो।
चिनमा युवा लिगबाट राजनीतिक नेतृत्वमा पुग्नेहरुलाई उदारवादी र पश्चिमा बजार अर्थनीतिसँग नजिक रहेका मानिन्छन्। कानून र अर्थशास्त्र पढ्ने समयमा नै लि पश्चिमा विचारबाट प्रभावित भएका थिए भन्ने गरिन्छ। तर उनले कहिल्यै कुनै राजनीतिक निर्णयमा आफ्ना दरो अडान र वक्तव्य दिने काम गरेनन्। पार्टीका निर्णयहरु लागू गर्न आफ्नो योग्यताको प्रदर्शन गरे र सत्ताको सिँढी चढ्दै गए । कतिपयले उनलाई २०१२ मा चिनीयाँ कम्युनिष्ट पार्टीको महासचिव हुने अनुमान गरेका थिए तर सि ले बाजी मारेपछि उनी सिपछिको दोस्रो बरियताका नेता बने र मन्त्रीपरिषदको नेतृत्व गरे।
चिनीयाँ कम्युनिष्ट पार्टीले जारी गरेको उनको अविच्युरीमा भनिएको छः सँधै चिनका विशेषताहरुलाई ध्यान दिदै लि ले चिनको आधारभूत समाजवादी विशेषता र आर्थिक सुधारको कामलाई अघि बढाइरहे। समाजवादी बजार अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउने गरी राज्य र बजारका विच सन्तुलन ल्याउन प्रयास गरिरहे। यसले स्रोतको उचित वितरणमा बजारको भूमिकालाई सक्रिय बनाउन र सरकारको कामलाई प्रभावकारी बनाउन योगदान दियो।
उनको लोकप्रियताबाट सन् १९७६ मा प्रधानमन्त्री चाउ एनलाई र सन् १९८९ अप्रिलमा पार्टी महासचिव हु याओ वाङको निधन पछि भएका जस्ता जनप्रदर्शन हुनसक्छन् भनी कतिपय पश्चिमा चिनविज्ञहरुले गरेको अनुमान विपरित चिनीयाँ कम्युनिष्ट पार्टीले लिप्रति पूर्ण सम्मान व्यक्त गर्दै वक्तव्य निकाल्यो, लि वैचारिक रुपले सि चिन फिङसँगै रहेको बतायो र कतिपय अड्कलवाजीलाई खण्डन गर्यो। अविच्युरीमा भनिएको छः लिको जीवन एउटा क्रान्तिकारी जीवन थियो, परिश्रमी र उच्च प्रशंसायोग्य थियो तथा जनता र साम्यवादी सिद्धान्तलाई दिलै देखि सेवा गर्ने भावनाले ओतप्रोत थियो।
उनको निधनपछि विश्वभरबाट उनको प्रसंसा गरिएका सन्देशहरु पठाइएको छ। र खासगरी पश्चिमा उदारवादीहरुले उनको प्रशंसा गर्दै अहिलेको चिनीयाँ नेतृत्वको आलोचना गरेका छन्।
पेकिङ विश्वविद्यालयमा उनको सहपाठी रहेका याङको भनाइ कोट गर्दै एकजनाले ट्विटरमा लेखेका छन्ः उनी (युवावस्थामा) कहिल्यै रक्सी खादैनथे, बाहिर गीत गाउन या अरु त्यस्ताउस्ता (उमेरजन्य) गतिविधिमा सामेल हुँदैनथे, किनभने उनको लक्ष्य धेरै माथि थियो । उनी राजनीतिज्ञ हुन चाहन्थे । र चिनमा राजनीति गर्नेहरुका कोही साथी हुँदैनन् किनभने साथीले लतारेर तल खसाल्न सक्छन्।
लि प्राज्ञ र अध्यता थिए। आफ्नो वरपर र सार्वजनिक रुपमा भूँइतहका जनतासँग सम्वाद गर्दा आफ्नो छाप छाड्न सक्थे। सि चिन फिङ सत्तामा आएपछि उनको भयानक व्यक्तित्वका अगाडि लि छायाँमा परेका जस्ता देखिन्थे। परराष्ट्र सम्बन्ध र सुरक्षा क्षेत्र राष्ट्रपतिले हेर्ने तथा आर्थिक विकासका सबै पक्ष प्रधानमन्त्रीले हेर्ने गरी कार्यविभाजन गरिएकाले हुनसक्छ उनका बारेमा बाह्य जगतलाई धेरै सूचना हुँदैनथ्यो। आर्थिक मामिलासँग जोडिएका विदेशमा फोरममा भने उनको सक्रिय सहभागी देखिन्थ्यो।
अमेरिकासँगको व्यापार युद्ध, ताइवानमा बढ्दो तनाव, कोरोना महामारी र उच्च प्रविधिमाथि अमेरिकी प्रतिवन्धका समयमा चिनको अर्थतन्त्रलाई चलायमान बनाइराख्न, चिनमा आर्थिक सुधारका प्रयासहरुलाई प्रभावकारी बनाउन र गरिबी निवारण गर्दै साधारण जनताको जीवनस्तर उठाउनमा चिनीयाँ सरकारका तर्फबाट गरिएका प्रयासहरुको नेतृत्व गरेका लिको निधनले चिनीयाँ नेतृत्ववर्गको आन्तरिक शक्तिसन्तुलनमा अवश्य प्रभाव पार्नेछ।
नेपालका पछिल्लो छिमलका नेताहरुसँग सम्वादमा रहेका भएपनि पूर्व प्रधानमन्त्री लि ले चिनीयाँ सरकारको उपप्रधानमन्त्री तथा प्रधानमन्त्रीका रुपमा विताएका झण्डै १५ वर्षमा एकपटक पनि नेपालको भ्रमण भने गरेनन्। वेन जिया पाओले जनवरी २०१२ मा केही घण्टाको लागि काठमाडौं भ्रमण गरेको बाहेक चिनीयाँ प्रधानमन्त्रीले लामो समय देखि नेपाल भ्रमण गरेका छैनन्।
उनी प्रधानमन्त्री भएकै समयमा चिनमा दुईवटा महत्वपूर्ण काम भएका छन्। एउटा चिनमा आधारभूत गरिबीको अन्त्य भएको छ। यो चिनका लागि मात्र नभएर समग्र मानवजातिका लागि उल्लेखनीय उपलब्धी हो। दोस्रो यही कार्यकालमा चिनमा ३० वर्षको लगातारको आर्थिक समृद्धिसँगै आएको चरम असमानताका अन्त्य गर्न महत्वपूर्ण काम भएका छन्।
एउटा कम्युनिष्ट पार्टीको नेता र समाजवादी अर्थतन्त्र हाँकेको प्रधानमन्त्रीका रुपमा लि ख छियाङले मानव जातिका हितमा गरेको योगदान सम्मानयोग्य छ, सम्झनायोग्य छ। लि प्रति हार्दिक श्रद्धाञ्जली।
