पेकिङ्–सम्झौता१८६०को महत्व
चीनको सन्दर्भमा रुसका नीतिहरूका निम्ति यो सम्झौता आधारभूत महत्वको भएकाले, यो सम्झौतासम्पन्न गर्दाका तौरतरिका एवं प्रक्रियाहरूका बारेमा केही प्रकाश पार्नु उपयुक्त नै हुनेछ। अइगुनको सम्झौतामा हस्ताक्षर हुदै गरेका बेलामा (सन् १८५८) जुनबेलामा चीन इङ्गल्याण्ड र फ्रान्ससँगको मुठभेटमा व्यस्त रहेकाले रुसीहरूका योजना तोड्न सक्ने स्थितिमा थिएन, तथापि सन् १८५९ मा (जसका बारेमा पहिल्यै बताइसकिएको छ) १८५८ को सन्धीको पुनर्पुष्टिका लागि एकिकृत भई आएका इङ्गल्याण्ड र फ्रान्सका राजदूतहरूलाई पेइहो खाडीको प्रवेश बिन्दूबाट लखेट्न चीन सफल भएको थियो। यो तात्कालीन जीतको उन्मादमा परेर चीनियाँ अधिकारीहरूले रुसलाई दिएका छुटहरू खोस्न थाले र आमुर क्षेत्रमा रुसी उपनीवेशवादीहरूलाई अस्वीकार्य हुने हरेक सम्भव उपायहरू अपनाइए ।
सिमान्त क्षेत्रका चीनियाँहरूका यस्ता गतिविधिका कारणले आमुर क्षेत्रमा वसोवास गरिरहेकाहरूको रुसी सरकार समक्ष गुनासोको लहर चल्यो र जब उचित मौका आएको जस्तो देखियो, आमुर क्षेत्रमा रुसीहरूको अधिकार पूर्णरुपले स्थापित गरी मान्यता प्राप्त गराउने दायित्वसहित जनरल इग्नातिएफलाई विशेष दूतका रुपमा पेकिङ् पठाइयो।
समय र व्यक्तिको उचित छनौट भएको थियो। यसकारण पेकिङ्मा गरिएको रुससँगको त्यो सम्झौता अपूर्व धैर्यता तथा पर्याप्त शक्तिको पृष्ठभूमिमा नीतिको निरंतरताको सफलताको नमुनाको रुपमा सधै रहिरहनेछ।
पेकिङ्मा गरिएको रुससँगको त्यो सम्झौताले, रुसको चीनमा घुसपैठको पहिलो प्रयत्नको पटाक्षेप गर्दछ। उक्त सम्झौताको पहिलो धारा अनुसार रुसले आमुर नदीको वायाँ किनारका संपूर्ण भूभाग तथा आमुरको सहायक नदी उसुरी भन्दा उत्तरका संपूर्ण क्षेत्र आफुमा गाभ्न सफल भयो। यसरी रुस उत्तर र पूर्वबाट मंचुरियालाई पूर्ण घेराबन्दी गर्न सक्षम भयो। त्यसै सम्झौताको दोश्रो धारा अनुसार रुसले हडपेका वल्कास एवं इसिक कुल ताल क्षेत्रमा रुसी प्रभुत्वको मान्यता दिलाएर, रुसले चीन साम्राज्यका सुदूर पश्चिममा आफूलाई दह्रो गरी स्थापित गर्यो।
चीर–प्रतिक्षित आमुर भूभागहरूलाई आमुर प्रान्तको नाम दिएर रुसी साम्राज्यमा गाभ्ने काम सम्पन्न भयो। यसपछि तथा उसुरीका भूभागहरूलाई प्रिमोर्स्याक्रायाको नयाँ नाम दिइयो। त्यसपछि रुसी राजनेताहरू आफ्नो राष्ट्रका स्वार्थहरू साध्न सक्नेगरी आफ्नो ध्यान चीन साम्राज्यका सुदूर पश्चिमी भागहरूमा केन्द्रित गर्न फुक्का भए। उनीहरूले मुराभिएफ र उसका मातहतका अधिकारीहरूलाई पूर्वी सीमानामा प्राप्त नयाँ भूभागमा रुसी वस्तीहरू वसाउने तथा रुसी किल्लाहरू खडा गर्ने काममा लगाइदिए।
रुसीहरूको नौलो चरणको विस्तार
आमुर क्षेत्रमा रुसीहरूको विस्तारको बेलाको रुसी विदेश नीतिको चरण भन्दा चीनियाँ तुर्केस्तानमा उनीहरूको विस्तार नितान्त नौलो चरणमा प्रवेश गरेको देखिन्छ। पहिलो चरणमा उनीहरूको प्रशान्त महासागरीय तटमा एउटा राम्रो बन्दरगाह बनाउने अभिलाषा देख्छौं। दोश्रो चरणले पर्सियन खाडीमा एउटा बन्दरगाह राख्ने भित्री चाहना र यसका साथै मध्य एसियालाई नियन्त्रणमा राख्ने बुझ्न सकिन्छ। यो रुसीहरूको ठूलो योजनाको एउटा सानो तर पूर्ण रुपमा सफल हुन नसकेको अंशको मात्र प्रतिनिधित्व गर्दछ। पहिलो अभिलाषा भ्लादिभोष्टकको स्थापनाबाट आंशिक रुपमा यर्थाथमा परिणत भएको छ, जुन बन्दरगाह वर्षमा १० महिना वरफबाट मुक्त हुन्छ। योजना आफै पनि कार्यान्वयनको चरणमा छ। रुसको मध्य एसिया सम्वन्धी नीतिका स्थीर लक्षहरू तथा अविचल उद्देश्यहरूका बारेमा निम्न तथ्यहरू केलाउँदा केही वुझ्न सकिन्छ। सन् १७०३ मा, यूरालका कज्याकहरू माथि गरिएको आक्रमणको बदला लिने डरबाट त्रस्त भएर खीभाका खानले आफु रुसको प्रान्त भएको घोषणा गरे। सन् १७१७ मा जार पिटर महानले उक्त राष्ट्रका बारे सत्यतथ्य वुझ्न रुसी सम्राटको अंगरक्षक दलका राजकुमार वेकोभिच चेरकास्कीलाई खटाए (८ जनवरी १८७३०) मा । त्यस बेला रुसले खीभाको अभियान चलाउनको उद्देश्य माथि प्रकाश पार्दै रुसका विशेष दूत काउंट सौफालोफले ब्रिटेनका प्रमुख विदेश सचिव अर्ल ग्रानभिलेलाई यसो भनेका थिए–
“(त्यसको उद्देश्य) लुटपीटका कार्यहरूलाई दंडित गर्नु, बन्दी बनाइएका ५० जना रुसीहरूलाई मुक्त गराउनु र रुसको उदारताबाट विश्वस्त भएका खानलाई त्यस्ता गतिविधिहरू दण्डहीन तरिकाले चल्न नसक्ने कुराको शिक्षा दिनु रहेको थियो। खीभालाई कब्जा गर्ने सम्राटको आसय नभएको मात्र होइन, वरु त्यसो हुन नदिन सकारात्मक आदेश तयार गरिएको थियो र त्यहाँ थोपरिएका शर्तहरू त्यस्ता हुनुपर्ने जसले खीभालाई लामो समय सम्म कब्जा गरिरहनु पर्ने नहोस् भन्ने निर्देशन समेत दिइएको थियो ’’
खीभाको सम्झौता-१८७३
माथि भनिएका आश्वासनहरू दिइएकै वर्ष, २४ अगस्त १८७३ मा, सफल फौजी कारवाहीहरूपछि, रुसी जनरल काउफम्यानले खीभाको सम्झौता सम्पन्न गरे, जसको धारा ३ मा यस्तो उल्लेख छ–
“आमु दरिया नदीका संपूर्ण दायाँ किनारा तथा त्यससँग जोडिएका भूभागहरू, जसलाई आजसम्म खीभाको मानिएको छ, त्यस भूमि तथा त्यहाँ वसोवास गर्ने एवं त्यहाँ रहेका जनताहरूसहित खानको आधिपत्यबाट रुसको आधिपत्यमा जानेछ। आजपर्यन्त खानका सम्पत्ति रहेका ती भूभागहरू एवं खानले राज्यका कर्मचारीहरूलाई भोगचलन गर्न दिएका संपूर्ण जमीनहरू पहिलेका मालिकहरूको कुनै पनि प्रकारको दावा नलाग्ने गरी रुसी सरकारको सम्पत्ति हुनेछ।”
यसका अतिरिक्त, खीभा वासीहरूलाई युद्धको क्षतिपूर्ति वापत २२ लाख रुवल हर्जाना तिर्नुपर्ने गराइयो। खीभाको कहानी अहिलेलाई यत्ति।
इली सीमान्त प्रदेशका सन्दर्भका तथ्यहरू
त्यसै प्रकारको कहानी २ मार्च १८७६ मा रुसी साम्राज्यको एउटा अंगका रुपमा घोषणा गरिएको खोकंड, किरगिज घाँसे मैदानको तुर्केस्तान, नाम मात्रको स्वतन्त्र राष्ट्र वोखाराको खान्तेका बारेमा भन्न सकिन्छ, जुन वास्तवमा सेंट पिटर्सवर्गबाट शाषित थिए। आक्रमण वा सम्झौताद्वारा रुसी साम्राज्यमा मिलाइएका जर्जिया (१८०१), मिङग्रेलिया (१८०३०), इमर्शिया (१८०४), बाकु र श्रीभान (१८१३), एरिभान (१८२३), समरकन्द (१८६८), गेओक तेपे (१८८१), तेजेण्ड ओयासिस (१८८३) र मेर्भ ओयासिस (१८८४) लगायतका यी कब्जाले मध्य एसियामा रुसको भौतिक विस्तारको प्रतिनिधित्व गर्दछन्। मध्य एसियामा विस्तार गर्ने रुसको स्थीर नीतिका फलस्वरुप उसले पारितोषिकका रुपमा ककेसस क्षेत्र, किरगिज घाँसेमैदान क्षेत्र, तुर्केस्तान र ट्रान्सकास्पिया गरी १,४०,४३,००० वर्ग मील क्षेत्र प्राप्त गर्यो।
मध्य एसियामा रुसी विस्तारको यो संक्षिप्त विवरण दिनुको उद्देश्य, ऐतिहासिक समय देखि नै पूर्व तिर विस्तार गर्ने रुसको आम नीति रहेको देखाउंदै इली उपत्यकाका सन्दर्भमा रुसका क्रियाकलापहरूलाई अझ वोधगम्य बनाउनु र कसरी इली सीमान्त प्रदेशका मामलाहरू आम नीतिसँग सामन्जस्य राख्छन् भन्ने देखाउनु हो ।
इली सीमान्त प्रदेशका सन्दर्भका तथ्यहरू निम्न वमोजिम छन् :
पेकिङ् सम्झौताअनुरुप चीनको सुदूर पश्चिमका वल्कास र इसिक कुल क्षेत्रहरूमा आफ्नो आधिपत्यलाई मान्यता दिलाए पछि, उपयुक्त अवस्था पैदा भएका बेला आफ्नो विस्तारलाई अझ अघि वढाउन रुसले आफुलाई साह्रै राम्रो स्थितिमा स्थापित गर्यो। सन् १८६३ मा चीनियाँ प्रान्त जुंगारियाका मुश्लीम जनसमुदायले चीनियाँ मालिकहरू बिरुद्धमा विद्रोह गरे र साम्राज्यका सेनाहरूलाई पराजित गरेका उनीहरूले त्यस राष्ट्रमा रहेका सबै चीनियाँहरूको नरसंहार गरे। उक्त प्रान्त, वल्कास तथा इसिक कुललाई रुसीहरूले पुनः नामाकरण गरेको सेमिरेसेन्स्क सरकारसँग जोडिएको थियो। विद्रोहीहरूले यस्तो उत्पात मचाइसके पछि उनीहरू आपसमै झगडा गर्न थाले र यस्तो अवस्था उपस्थित भयो कि त्यो उनीहरूका छिमेकी रुसीहरूलाई समेत असह्य भयो। त्यसपछि शान्ति–सुव्यवस्था कायम राख्नका निम्ति जुंगारियामा फौजी हस्तक्षेप गर्ने काम भयो र विद्रोहीहरूले तुरुन्तै आत्मसमर्पण गरे।
घटनाक्रमले यस्तो मोड लिइसके पछि मात्रै रुसले चीनलाई सूचित गर्यो र के कुरा थप्यो भने यस क्षेत्रलाई प्रभावकारी नियन्त्रणमा लिन चीन जति सक्दो चाँडो तयार हुनेछ, चीनलाई फिर्ता दिइनेछ, किनभने रुसीहरूको आम उद्देश्य शान्ति सुव्यवस्था कायम गर्नु मात्र हो। जब रुसीहरू सेमेरेचेन्स्कमा फर्कनु पर्ने उपयुक्त समय आयो, रुसी फौजको नेतृत्व गरिरहेका अधिकारीहरूले तत्काल त्यसो गर्न नसकिने अनेकौ कारणहरू आविष्कार गरे र त्यो मामला सुल्झाउन फेरि पेकिङ्मा पठाइयो। त्यहाँ पनि कठिनाइहरू पैदा भए र अन्त्यमा सन् १८७९ मा चीनियाँ सरकारले चुङचाउ नामका एक उच्च अधिकारीलाई उक्त क्षेत्र खाली गर्न प्रतिवद्धता गरिए अनुरुप विस्तृत व्यवस्था मिलाउन, सेंट पिटर्सवर्ग पठायो।
बहसबाजीमा धेरै समय वर्वाद गरिसकेपछि चुङचाउले प्राप्त गरेको अत्यधिक उपलव्धी एउटा सम्झौता थियो, जस अन्तर्गत जुंगेरियाको एक भागलाई आफ्नै आधिपत्यमा राखी बाँकि भाग चीनलाई फर्काउने र चीनको त्यस प्रान्तलाई नियन्त्रणमा लिएको क्षतिपूर्ति वापत रुसले थप ५० लाख रुवल पाउने व्यवस्था थियो ।
यसो भएता पनि चीनले ती शर्तहरूलाई नामंजुर गर्यो र लंडन स्थित आवासीय चीनियाँ मन्त्री मार्किस छेंगलाई सेंट पिटर्सबर्गसँग पुनः सम्झौता वार्ता थाल्ने आदेश दिइयो। यस पटक मूख्य बुँदाहरूमा रुसले केही लचक नीति लियो र इलो उपत्यकाको अलिक ठूलो हिस्सा चीनलाई हस्तान्तरण गर्यो। तर १२ फेव्रुअरी १८८१ मा भएको इली सम्झौता, जसले उक्त विवादको समाधान गरेको थियो, ले समग्रमा के देखाउँछ भने रुसले चुङ्चाउसँग गरेका समझदारी भन्दा राम्रा कुराहरू हासिल गर्यो ।
उक्त सम्झौताको धारा १ अनुसार इली राष्ट्र रुसले चीनलाई हस्तान्तरण गर्यो तर “उक्त राष्ट्रको पश्चिमी भागमा रुसको आधिपत्य रहिरहने छ ।” धारा ४ अनुसार, रुसले कब्जा गरेको बेला इलीमा जमीन लिएका रुसी नागरिकहरूको जमीन माथिको स्वामित्व कायम रहिरहने छ । धारा ६ अनुसार, कब्जा गर्दाका खर्चहरूको क्षतिपूर्ति वापत रुसले चीनबाट ९० लाख रुवल (धातुका) लियो । अन्य धाराहरूमा रुसले पश्चिमी चीनमा वाणिज्यदूतहरू राख्न पाउने, रुसी व्यापारीहरूले प्रसस्तै विशेषाधिकारहरू पाउने तथा मंचुरियाका नदीहरूमा जहाजरानी सञ्चालन गर्न रुसी नागरिकहरूले छुट पाउने र त्यस प्रान्तमा उनीहरूले स्वतंत्रतापूर्वक व्यापार गर्न पाउने अधिकारहरू सुरक्षित गर्यो।
साइवेरिया छिचोल्ने रेल मार्ग निर्माणको पृष्ठभूमि
अब हामीले रुस–चीन सम्बन्धको अर्को मोड तिर ध्यान फर्काउनै पर्छ– त्यो हो साइवेरियाको रेलमार्ग र यो भन्दा अघि हामीले गरेको विमर्श झै फेरि धेरै वर्ष पछाडि फर्कन जरुरी हुन्छ, किनभने रुसीहरूको यो महान योजनाका सन्दर्भमा चीनले आज निर्वाह गरेको वास्तविक भूमिकाले घटनाक्रमहरूका ताजा परिणामहरूको मात्र प्रतिनिधित्व गर्दछ। ती घटना क्रमहरूमा चीनका तात्कालिन स्वार्थहरूको जरा पनि नौला नै छन्।
सन् १६३८ मा रुसले ओखोत्स्कको स्थापना गरे लगत्तै र यसरी आफ्नो अधिकारलाई उराल पर्वत श्रृखंला देखि प्रशान्त महासागरसम्म विस्तारित गरेपछि के कुरा प्रष्ट देखियो भने, साइवेरियाका रुपमा चिनिएको त्यस विशाल भूभागले आफ्नो उपादेयता प्रमाणित गर्नका निम्ति पहिलो पूर्वशर्त – संचारको राम्रो साधनको स्थापना गर्नु थियो। यो आवश्यकता अत्यधिक महत्वपूर्ण देखा पर्यो- चाहे त्यो त्यस क्षेत्रको कृषि तथा खनीज सम्पदाको विकाशका दृष्टिकोणले होस् वा सुदूर पूर्वमा रुसका राजनीतिक महत्वाकांक्षाहरूका अझ दूरगामी उद्देश्यका दृष्टिकोणले होस्। यस सन्दर्भमा महान मुराभिएफले आफुलाई आमुर देखि सेंट पिटर्सवर्ग जान लाग्ने समय छोट्याउने उनका अथक प्रयत्नहरूबाट कहिल्यै अलग गरेनन्।
सन् १८४३ सम्म साइवेरियामा यात्रा गर्ने एउटै मात्र साधन, हुलाकी मार्ग थियो। त्यसै वर्ष ओव नदीमा वाष्प–जहाज सञ्चालन गरियो, तीन वर्ष पछि कोन्स्टान्टीन जहाज आमुर प्रवेश गर्यो र १८६३ देखि वाष्प जहाजहरू येनीसाइमा आवतजावत गर्न थाले ।
यति हुँदा हुँदै पनि सन् १८५७ मा मात्र साइवेरिया छिचोल्ने रेल मार्ग निर्माण गर्ने पहिलो सुझाव प्राप्त भयो, जुन डल नाम गरेका एकजना ब्रिटिस नागरिकले प्रस्तुत गरेका थिए। उनले निझ्नी नोभकुइरेदबाट शुरु गरी कासान र पर्म हुँदै साइवेरियाको कुनै एउटा प्रशान्त महासागरीय बन्दरगाहसम्म पुग्ने हर्स–कार लाइन निर्माण गर्न प्रस्ताव गरे। डलले प्रस्तावित आयोजनाको खर्चको लेखाजोखा प्रस्तुत गर्न नसके पछि, त्यो विषय त्यत्तिकै सेलाएर गयो। अर्को सुझाव कोलिन्स नाम गरेका अमेरिकीले प्रस्तुत गरे। उनको योजना, डलको योजना भन्दा सानो आकारको भए पनि वढी व्यवहारिक थियो। उनले पूर्वी साइवेरियाको राजधानी इरकुत्स्कबाट उत्तरी आमुर क्षेत्रको एउटा शहर चीता सम्म एउटा छोटो रेल मार्ग विछ्याउने प्रस्ताव गरे। दुई वटा कारणहरू दिएर कोलिन्सको प्रस्ताव नामञ्जुर गरियो, यद्यपी उनलाई मुराभिएफको समर्थन प्राप्त थियो । के कुरा निर्णय भयो भने उक्त रेलमार्गका निम्ति खर्च अनुमान गर्न अनुमति दिनका लागि समेत उक्त भौगोलिक क्षेत्रको पर्याप्त जानकारी उपलव्ध छैन र त्यसका अतिरिक्त, कोलिन्सले केही निश्चित व्यापारिक विशेषाधिकारहरूको माग गरेका थिए, जसलाई सरकार पूरा गर्न तयार थिएन।
सन् १८५८ मा दुई वटा नयाँ आयोजनाहरू प्रस्तावित गरिए। पहिलो आयोजना मोरिसन, हर्न र स्लिग नामका तीनजना ब्रिटिस नागरिकहरूले प्रस्तावित गरेका थिए। उनीहरूको प्रस्ताव मुताविक रेलमार्गले छोएका ठाँउहरूमा उनीहरूको करिब करिब पूर्ण व्यापारिक एकाधिकार हुनु पर्ने र उनीहरूले रुसी सरकारको वित्तिय सहयोग विना नै मस्को देखि प्रशान्त महासागरको किनारसम्म रेलमार्ग बनाउने उल्लेख थियो। दोश्रो प्रस्ताव सोफोरोनोफ नामका एकजना रुसी नागरिकले गरेका थिए। उनको प्रस्ताव भोल्गा क्षेत्रको सारातोफ देखि पेकिङ्सम्म रेलमार्ग विछ्याउने थियो। यी दुवै योजनाहरू अस्वीकृत गरिए।
सन् १८६२ देखि १८६९ का बीचमा प्रस्तावित तीनवटा आयोजनाहरू साइवेरिया छिचोल्ने अतिसय विशाल योजनाको बारेमा अन्तहीन वहस गर्नु भन्दा घर–पायक पर्ने गरी केही गर्नु वढी राम्रो हुने अनुमानमा आधारित थिए । त्यसै अनुरुप रुसको भोल्गालाई साइवेरियाको ओव सँग जोड्ने रेलमार्ग निर्माण गरी संपूर्ण युराल क्षेत्रको उत्खननको विकास गर्ने संभाव्यता प्रति चासो मोडियो। यो रेल मार्ग उत्खनन गरिएका क्षेत्रहरूको बीच भागबाट गुज्रने थियो।
यी तीनवटा योजनाहरू (सन् १८६२ को कोकोरेफ एण्ड कम्पनीको, १८६६ को कर्णेल वोग्दानोभिचको तथा १८६९ को लिनविभोफको) के कुरामा समान थिए भने, ती सबै याेजनाहरु भोल्गाका सहायक नदीहरू मध्ये एक कामा नदीको किनारमा बसेको एक शहर पर्मबाट, शुरु गरिने प्रस्ताव गरिएका थिए। ती तीन योजना मध्ये, अन्त्यमा, वोग्दानोभीचको योजना छनौट गरियो, जसअनुसार त्यो रेल मार्गका साइवेरिया स्थित ओव नदीको सहायक नदी तुराका किनारमा अवस्थित त्युमेनभा अन्तिम स्टेसन रहने उल्लेख थियो। यो रेलमार्गको निर्माण सुरुवात १८७५ मा गरियो, १८७८ मा एकतेरिनबर्ग सम्म निर्माण सकियो र १८८४ मा त्युमेनसम्म यातायात संचालित भयो ।
पर्म–तिउमेन रेलमार्गको निर्माणको लगत्तै पछि, दुई वटा छोटा रेलमार्ग निर्माण गरिए। एउटाले भोल्गाको समारालाई उराल पर्वत मालाको पूर्वी ढलानमा रहेको सानो शहर मिआसलाई जोड्थ्यो र अर्काले समारालाई उराल नदीको किनारमा अवस्थित ओरेनबर्गलाई जोड्थ्यो। अबको सवाल मोडिएर यो प्रश्नको उत्तरमा मिसिन पुग्योः भ्लादिभोस्तकलाई रेल–मार्गका माध्यमले आम रुसी प्रणाली जोड्नु पर्दा, पूर्वाभिभुख भइसकेका यी तीन रेल मार्गहरू मध्ये कसलाई चैं एसिया महादेश छिचोल्ने गरी विस्तार गर्न उचित होला?
पर्म–तिउमान रेल मार्गलाई सहजै किनारा लगाइयो, किनभने यो रुसको आम रेल–प्रणालीसँग जोडिएको थिएन र त्यसलाई प्रभावकारी रुपमा प्रणालीमा जोड्न, पर्म देखि करीव ५०० मील दूरीमा रहेको निझ्नी–नोभकुइरेदका बीचमा रेलमार्ग निर्माण गर्नु पर्ने हुन्थ्यो। समारा—स्लातोउस्त–मिआस रेल मार्गलाई करगान, ओम्स्क, काइन्स्क, कोलीवान, मारिन्स्क र क्रास्नोयास्र्क हुंदै निज्नी–उदिन्स्क सम्म विस्तार गर्न करीव १८०० मील रेलमार्ग निर्माण गरिनु पर्थ्यो। समारा–ओरेनवुर्ग रेल मार्गलाई त्यही बिन्दूबाट तर अलिक दक्षिण तिरबाट शुरु गरी ओर्स्रक, अत्वसार, अक्मोलिन्स्क, पाभ्लोदार, विस्क हुदै २२०० मील टाढा मिनुसिन्स्क सम्म निर्माण गर्नु पर्ने हुन्थ्यो। यो पछिल्लो विचारका सामू दुई वटा चुनौती उपस्थित थिए– अघिल्लोको भन्दा ४०० मील वढी निर्माण गर्नु पर्ने र ओस्र्क तथा विसिकका बीचमा रेलमार्गले गर्मीयाममा खेडेरी तथा हिउँदमा वरफिलो आँधीको थपेडा झेल्नु पर्ने हुन्थ्यो भने अर्कातिर विस्क एवं निझ्नी–उदीन्स्क बीचको भूभाग कठीन पहाडी धरातल भएकाले निर्माण कार्य अत्यन्तै महंगो हुने थियो ।
यी सबै कुरालाई मध्य नजर गरी, समारा–स्लातोस्त–मिआस् मार्गको छनौट गरियो ।
१७ मार्च १८९१ मा शाही आज्ञाद्वारा यस निर्णयले स्वीकृति पायो। शाही आज्ञा सिजरभिच (पछि जार निकोलास द्वितिय) लाई सम्वोधित थियो, जो त्यति बेला विश्व भ्रमणमा व्यस्त थिए । राजाज्ञा उनी कहाँ १२ मे १८९१ मा भ्लादिभोस्तकमा पुग्यो। यसको एउटा अंश यस प्रकार छ:
‘यातायात–संचारको सुविधा होस् भन्ना खातिर, साइवेरिया छिचोल्ने अविच्छिन्न रेलमार्गको काम अब शुरु गरियोस् भन्ने हाम्रो आज्ञा भएकाले: तिमीले पूर्वी देशहरूको यात्रा समाप्त गरी रुसमा फर्किए पछि, मेरो यो इच्छाको घोषणा गर्ने अख्तियारी तिमीलाई प्रदान गरिएको छ। यसै मौकामा शाही खजानाबाट खर्च वेहोरिने गरी तथा सरकारको प्रत्यक्ष आदेश वमोजिम निर्माण गर्ने निर्णय गरिएको महान साइवेरियन रेलमार्गको उसुरी खण्डको शिलान्यास भ्लादिभोस्तकमा गर्ने जिम्मेवारी तिमीलाई सुम्पिइएको छ।’
अलेक्जेन्डर
यसै अख्तियार अनुरुप सिजरभिचले १९ मे १८९१ मा भ्लादिभोस्तोकमा साइवेरियन रेलमार्गको निर्माण कार्यको शुभारम्भ गर्दै कोदालो चलाए ।
निर्माण कार्यको समग्र विवरण यहाँ अहिले हाम्रो चासोको विषय होइन। के कुरा पर्याप्त छ भने, उक्त निर्माण सात भागमा विभाजित गरिएको थियो, जुन यस प्रकार छः
पहिलो भागः पश्चिमी साइवेरियन रेलमार्ग, चेलाविन्स्क देखि ओव नदी सम्म, ८८० मील ।
दोश्रो भागः मध्य साइवेरियन रेलमार्ग, ओन देखि इरकुत्स्क सम्म, ११६२.५ मील ।
तेश्रो भागः सरकुमवैकालियन रेलमार्ग,इरकुत्स्क देखि माइसोभाया, वैकाल तालको दक्षीणी किनार घुम्दै, १९४ मील ।
चौथो भागः ट्रान्स वैकाल रेलमार्ग, माइसोभाया देखि स्ट्राइटेन्स्क सम्म, ६६९ मील ।
पाँचौ भागः आमुर रेलमार्ग,स्ट्राइटेन्स्क देखि खाबारोफ्स्क सम्म, १३२६ मील ।
भाग ६ः उत्तरी उसुरियन रेलमार्ग, खाबारोफ्स्क देखि ग्राफ्स्का सम्म, २३० मील ।
भाग ७ः दक्षिणी उसुरियन रेलमार्ग, ग्राफ्स्का देखि भ्लादिभोस्तक सम्म, २५३ मील ।
कुल लम्वाईः ४७१४.५ मील ।
सेंट पिटर्सवर्ग देखि भ्लादिभोस्तक सम्मको टिकटको दाम १२५ डलर
रुसले सन् १८९६ मा साइवेरियन रेलमार्ग मंचुरियाको मध्य भाग हुंदै स्ट्राईटेन्स्क देखि भ्लादिभोस्तकसम्म बनाउने जुन छुट पायो, त्यसले हामीलाई कुन यथार्थ तिर ध्यान आकृष्ट गराउँछ भने, आमुर र उसुरी नदी किनार निर्माण हुने गरी माथि प्रस्ताव गरिएका भाग ५, ६ र ७ बनाउन जरुरी रहेन। चीनियाँँ सरकारले दिएको यो उल्लेखनीय छुटको इतिहास “चीनमा शक्तिशाली राष्ट्रहरूका अन्तरविरोधी स्वार्थ तथा आकांक्षाहरू” भन्ने लेखमा दिइएको छ ।
चीनमा रुसको प्रभावका सवालहरूका सम्बन्धमा साइवेरियन रेलमार्गको महत्वपूर्ण दखललाई हामी त्यति बेला मात्र वुझ्न सक्छौ: जब हामी पिटर्सवर्गबाट भ्लादिभोस्तक पुग्न घण्टाको २५ मीलको सालाखाला गतिमा १० दिन लाग्न सक्छ, तर सबैै कुरा अनुकुल हुँदा, लण्डनबाट जलमार्गको माध्यमले भ्लादिभोस्तक पुग्न तीस दिन लाग्छ भन्ने थाहा पाउँछौं।
मस्कोसँग स्ट्राइटेन्स्क जोड्ने अन्तिम रेल मार्ग २८ डिसेम्वर १८९९ मा सम्पन्न भयो। त्यस दिन देखि यता सेंट पिटर्सवर्गबाट भ्लादिभोस्तक सम्म रेल तथा वाष्प जहाजको माध्यमले वारपार यात्रा गर्न सम्भव भयो। सेंट पिटर्सबर्ग देखि वैकाल तालको पश्चिमी किनारमा अवस्थित लिस्टभिनीचनोइ सम्म रेलबाट यात्रा गर्न सकिन् । उक्त ताललाई गर्मी मौसममा वाष्प–जहाजबाट र जाडो मौसममा वरफ माथि रेल मार्ग बनाई पार गरिन्छ। उक्त तालको पूर्वी किनारमा अवस्थित मइसोभा (मुइसोभ) देखि स्ट्राइटेन्स्कबाट खाबारोभ्स्क सम्म यात्रीहरूलाई सिल्का नदी तथा त्यस पछि आमुर नदीमा वाष्प–जहाजहरूले ओर्साछन् । खाबारोभ्स्कमा शुरु भएको रेलमार्ग भ्लादिभोस्तकमा गएर टुंगिन्छ ।
सेंट पिटर्सवर्ग देखि भ्लादिभोस्तक सम्मको टिकटको दाम, जसमा प्रथम श्रेणीको खानपीन, वसाई तथा भाडा समेत सामेल छ, १२५ डलर छ ।
यो महान रेलमार्ग, (जसको लागत ४० करोड डलर छ र जसमा ३० करोड डलर खर्च भै सकेको छ) ले रुसलाई चीनमा दवावकारी प्रभाव पार्न सक्षम बनाउने छ। रुसको त्यो सक्षमताले गर्दा, उसले एसियामा उन्नति गर्न नदिन चाहेको राष्ट्रहरूको स्वार्थलाई गम्भीर धक्का पुग्ने छ।
सुदूर पूर्वमा रुसले उठाएका हरेक कदमलाई खतरा र शंकाका दृष्टिले हेर्ने हाम्रो जस्तोसुकै एकहोरो प्रवृति भए पनि, उसका नीतिगत निपुणता, उसका कर्मचारीहरूको देशभक्ति, आफ्ना उद्देश्यहरू प्रतिको अदम्य साहसको हामी प्रशंसा नगरी रहन सक्तैनौ । यी सबै कुराहरूको संयोगले सुदूर पूर्वको सन्दर्भमा रुस आफ्नो स्थान बनाउन सफल भएको छ र त्यसो नभएको तथा जापानले अत्यन्त राम्रो प्रगति नगरेको भए, त्यो भूभाग अझै पनि अगम्य हुने थियो ।
(हामीले सन् १९०२ मा प्रकाशित Allende Ireland द्वारा लिखित China and Powers को छोटो अंशलाई हरेक शनिवार क्रमश: प्रसारण गर्दै आएका थियौ । यो पुस्तक प्रकाशन भएको करीव १०२ वर्ष भइसकेकोछ तर पश्चिमाको थुसिडाइट्स रणनीति यसैमा आधारित छ। र यही पुस्तकमा प्रस्तुत धारणा नै हालको पश्चिमा राष्ट्रहरुको चिनलाई व्यवहार गर्ने रणनीति बन्दै आएको छ। फ्रान्सिस फुकियामाका हालका धारणाले पनि यस पुस्तकको घेरा नाँघ्न सकेको छैन। जम्माजम्मी १५० प्रति छापिएको यो पुस्तक खासखास व्यक्तिलाई वितरण गरिएको थियो र त्यसपछि यसको प्रिन्टिङ्ग प्लेटहरु नष्ट गरिएको थियो। हामीले यस पुस्तकका महत्वपूर्ण र वर्तमानमा सान्दर्भिक हुने ऐतिहासिक अंश प्रशार गर्दैआएका थियौ जुन अब समाप्त भएकोछ। )
विगतका श्रृङ्खलाहरुका लागि तलका लिङ्कहरुमा गई पढ्नुहोस्।
चीनमा पश्चिमाहरुको पहिलो अध्ययन भ्रमण (मार्को पोलोबारे रोचक वर्णनसहित)
स्वतन्त्र भएपछि संयुक्त राज्य अमेरिकाको चीनसँग सम्बन्ध विस्तार गर्ने प्रयाश – एक
संयुक्त राज्य अमेरिका र चीनका बीचको पहिलो शसस्त्र मुठभेट
संयुक्त राज्य अमेरिकामा चीनियाँ आप्रवासको समस्या र निराकरणका प्रयाशहरु
इङ्गल्याण्ड- चीनका शुरुवाति सम्बन्ध र पहिलो शसस्त्र मुठभेट
नानकिङ् सम्झौतापछि चीन र बेलायतको सम्बध