नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानका कुलपति तथा कवि भूपाल राई गणतान्त्रिक राज्य व्यवस्थाको नयाँ भाष्य निर्माण गर्नुपर्ने धारणा राख्ने प्राज्ञ हुन्। नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानको परम्परागत वैचारिक वर्चस्व भन्दा फरक मत राख्ने राईका आगोले जन्मोत्सव मनाउँदैन, सिमान्त सौन्दर्य, भूमिगत प्रश्नहरू जस्ता कविता सङ्ग्रह प्रकाशित छन्। पहिचानको आन्दोलनबाट उदाएका कवि, लेखक र गीतकारका रुपमा उनको अलग व्यक्तित्व बनेको छ। उनै राईसँग नेपाल रिडर्सका लागि झलक सुवेदी र नरेश ज्ञवालीले गरेको कुराकानी।
नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान एउटा खास सोच र नीति अनुरुप २०१४ सालमा राजा महेन्द्रले स्थापना गरेका थिए। तपाईंका कविताहरुमा त्यो सोचको मुखर आलोचना पाइन्छ। तर, आजका दिनमा उनै महेन्द्रले स्थापना गरेको संस्थामा तपाईं कुलपति हुनु भएको छ, यसले हाम्रो राजनीतिलाई कसरी प्रतिविम्बित गर्छ?
२०१४ सालमा स्थापना भएको संस्था रोयल नेपाल एकेडमी हुँदै आजका दिन नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान भन्नेसम्म आइपुगेको छ। यी ६६ बर्षहरुमा यसले धरै जँघार तरिसकेको छ। सिमान्त समुदायको आवाज अथवा वैचारिकी बोकेको सामान्य मानिस यहाँसम्म आइपुग्नुले प्रज्ञाको संरचना मात्रै होइन, वैचारिकीमै पुनर्संरचना भएको अर्थ दिन्छ। संघीय गणतन्त्र नेपाल स्थापना भइसकेपछि राज्यका सबै तह र अंगमा राज्यको पुनर्संरचना गरिनु पर्ने आवाज उठेकै हो। त्यसै अनुरुप प्रज्ञाप्रतिष्ठानको पनि पुनर्संरचना भएको हो। अझै पनि कतिपयले चिम्सा आँखा देखेर प्रज्ञामा भूपाल राईको डिएनए मिलेन भन्ने पनि हुनुहुन्छ।
ज्ञान निर्माणको क्षेत्रमा प्रज्ञाको आफ्नै खाले परिपाटी र चिन्तनधारा छ, यस्तोमा तपाईं आउँदैमा के परिवर्तन हुन्छ भनेर अपेक्षा गर्ने होला?
पञ्चायती व्यवस्थालाई स्थायी बनाउन वा हाम्रो मस्तिष्कमा त्यसको सान्दर्भिकता जोगाइराख्नका लागि महेन्द्रले प्राज्ञिक र सांस्कृतिक टेकोका रुपमा प्रज्ञा प्रतिष्ठानको स्थापना गरेका थिए। र, प्रज्ञाले पञ्चायती व्यवस्था जोगाउनका लागि आफ्नो दिलो-ज्यान लगाएर काम पनि गर्यो। समयक्रममा त्यसै अनुरुप नै विगतमा यसको गठन हुँदै आइरहेको थियो।
तर, देशले संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमा पाइला टेकिसकेपछि प्रज्ञाले पनि नयाँ राजनीतिक चेतना र वैचारिकीमा काम गर्नुपर्छ भनेर हामी लागिरहेको छौं। परम्परागत मान्यताहरू बोकी हिँडेको प्रज्ञालाई त्यसैको जगमा टेकेर नयाँ परम्परा स्थापित गर्न सकिन्छ भनेर लागेको छु। पक्कै पनि तत्काल परिवर्तनको अपेक्षा गरेका साथीहरु देशैभरी हुनुहुन्छ। तर, हामीले गणतन्त्रलाई टेवा पुग्ने दीर्घकालिन काम गर्नु पर्नेछ।
राजनीतिमा हामी संघीयता र गणतन्त्र स्वीकार्ने ठाउँमा आइपुग्यौँ। अर्थतन्त्रमा सामन्तवाद छिचोलेर पुँजीवादी गोरेटोसम्म आइपुग्यौँ। जीवनका अधिकांश हिस्सामा उदार पूँजीवादी तथा समाजवादी राजनीतिक मान्यतालाई अङ्गाल्ने भइसक्यौँ तर हाम्रो कला, साहित्य र विश्वविद्यालयमा दिइने ज्ञानमा समाजवादी चिन्तन संस्कृतिले प्रोत्साहन नपाएको देखिन्छ। यस्तो अवस्थामा तपाईं यहाँ बसेर गर्न सक्ने काम के हुन्छ?
तपाईंले सङ्केत गर्नु भएको खाडल र मूलभूत मूल्य निर्धारण गर्ने कुरा राजनीति, अर्थतन्त्र भन्दा पनि संस्कृति हो। र, प्रज्ञाले गर्ने काम पनि संस्कृतिकै हो। भाषा, वाङ्गमय, समाजशास्त्र, दर्शनशास्त्रकै सन्दर्भ उप्काए पनि केन्द्रमा संस्कृति नै हुने गर्छ। संस्कृति भन्ने बित्तिकै हामीले गीत गाउनु, नाच्नु, भोजभतेर गर्नुलाई मात्रै ठान्छौँ। तर, मानिसको जीवन जीउने कला, चिन्तन प्रणाली र सामाजिक मूल्य निर्धारण गर्ने प्रक्रिया सबै संस्कृति हो। आफू भन्दा सानोलाई हेप्नु र ठूलोको चाकडीमा लिन हुनु पनि संस्कृति हो। अर्थात् प्रत्येक व्यक्ति, संस्था, समुदाय र राष्ट्रको आ-आफ्नै सांस्कृतिक मूल्य प्रणाली हुन्छन्।
मानव समाजले हजारौं वर्षअघि मानिस हुनका लागि कसरत गरेको सबै भन्दा ठूलो तन्तु श्रम हो। त्यो श्रमबाट संस्कृतिको निर्माण हुनुपर्छ।
मलाई घरी-घरी हाम्रो सांस्कृतिक जग नै कमजोर छ भन्ने लाग्छ। मानव समाजले हजारौं वर्षअघि मानिस हुनका लागि कसरत गरेको सबै भन्दा ठूलो तन्तु श्रम हो। त्यो श्रमबाट संस्कृतिको निर्माण हुनुपर्छ। गलत संस्कृति भएपछि त्यसबाट निश्रित अन्य अवयवहरु पनि गलत नै हुन्छन्। त्यसैले, प्रज्ञा प्रतिष्ठानबाट असल संस्कृति निर्माण गरौँ भन्ने हो। अरुले भन्दा पहिले यो संस्थाले आफै उच्च नैतिकता प्रदर्शन गर्नुपर्ने हुन्छ।
पञ्चायतमा प्रज्ञा प्रतिष्ठानले पञ्चायती संस्कृतिको निर्माणमा भूमिका खेलेको थियो भने गणतन्त्रमा गणतान्त्रिक संस्कृति निर्माणमा जोड दिनुपर्छ भन्न खोज्नु भएको हो?
तपाईंले ठीक भन्नु भयो। प्रज्ञा प्रतिष्ठानको ६६ बर्षको इतिहासमा यसले प्राज्ञिक कर्मको नाममा एकल भाषालाई हुर्काइरहेको थियो। तर, गणतन्त्र स्थापनापछि नयाँ नेपालको मूल्य अघि बढाउने हो भने सबै भाषा-भाषी, सबै जात-जातिको उत्थानमा प्रज्ञाको उत्तिकै भूमिका हुनु जरुरी छ। त्यसैले, हामीले नयाँ नारा बनायौं- सबै भाषा सबै ज्ञान, सबैको प्रज्ञा प्रतिष्ठान। यो नाराले के इङ्गित गर्छ भने यस अघिसम्म प्रज्ञा सबैको थिएन। ०२२ सालदेखि नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानले वार्षिक कविता महोत्सव गरिरहेको छ। यी ५८ वर्षमा राष्ट्रिय कविता महोत्सव पनि एकलभाषी नै थियो। पछिल्लो जनगणनाले नेपालमा १३० भन्दा बढी भाषा रहेको भन्छ। तर, प्रज्ञाका विगतका कामहरुले भने १२९ भाषाको प्रज्ञा प्रतिष्ठान होइन भन्ने सन्देश दिइरहेको रहेछ। त्यसैले, यसलाई ब्रेक गर्नु जरुरी थियो। यस पटकको राष्ट्रिय कविता महोत्सवमा खुला रुपमा सबै भाषाका कविता आह्वान गर्यौँ र परिणाममा ४० भाषाका कविताले प्रतिस्पर्धामा भाग लिए।
नयाँ नेपालको मूल्य अघि बढाउने हो भने सबै भाषा-भाषी, सबै जात-जातिको उत्थानमा प्रज्ञाको उत्तिकै भूमिका हुनु जरुरी छ। त्यसैले, हामीले नयाँ नारा बनायौं- सबै भाषा सबै ज्ञान, सबैको प्रज्ञा प्रतिष्ठान।
देश संघीय गणतन्त्रमा आइपुग्यो तर गणतान्त्रिक संस्कृति के हो भन्ने प्रश्न झन-झन महत्वपूर्ण प्रश्नका रुपमा अघिल्तिर उभिएको छ। गणतान्त्रिक संस्कृति निर्माण नभइन्जेल अर्थतन्त्र, राजनीति सबै अपाङ्ग हुन पुग्छ। गणतान्त्रिक संस्कृति निर्माणको प्रसङ्गमा हामीले भुल्नै नमिल्ने विषय के हो भने गणतन्त्र ल्याउन नेपालका १२५ जातजाति, १३० भाषाभाषी सबैको उत्तिकै भूमिका छ। पहिले गणतन्त्र ल्याउन सबैको भूमिका छ भन्ने संस्कृतिको निर्माण गर्नु पर्यो। यस्तो संस्कृतिको निर्माण नगरुञ्जेल नेपालको सामाजिक आन्दोलन र लोकतन्त्र दुवै कमजोर हुन्छ।
गणतान्त्रिक संस्कृति निर्माणमा नयाँ राजनीतिक शक्ति चुकेको प्रतीत हुन्छ किनभने समाजको विभिन्न तप्कामा दक्षिणपन्थले प्रगतिशिल मूल्य/मान्यतालाई चुनौती दिइरहेको देखिन्छ। साहित्य, कला, वाङ्मय सिर्जना गर्नेहरूले गणतान्त्रिक भाष्य निर्माण गर्न नसकेर पो यस्तो भएको हो कि?
मानिसको मन-मस्तिष्कमा कुदिएको सांस्कृतिक मनोविज्ञानले यसमा काम गरेको हो। उदाहरणका लागि अधिकांश मानिसले अमेरिकाको शक्तिलाई सामारिक, आर्थिक र राजनीतिक रुपमा मात्रै हेर्ने गर्छन्। जबकी सारमा त्यो अमेरिकी संस्कृति हो।
अमेरिकी सांस्कृतिक मनोविज्ञान के हो त? गोराहरूको श्रेष्ठतावाद नै अमेरिकी सांस्कृतिक मनोविज्ञान हो। एकैछिनको लागि अमेरिकाको शक्ति कमजोर भयो भने पनि त्यसको भाषा कहिल्यै कमजोर हुँदैन किनभने उसको संस्कृति केन्द्रमा छ।
कुनै पनि देशलाई दिशा दिन, त्यसको सामरिक, आर्थिक र राजनीतिक शक्तिलाई चलायमान बनाइराख्न सांस्कृतिक मनोविज्ञानले काम गरिरहेको हुन्छ। त्यसोभए अमेरिकी सांस्कृतिक मनोविज्ञान के हो त? गोराहरूको श्रेष्ठतावाद नै अमेरिकी सांस्कृतिक मनोविज्ञान हो। एकैछिनको लागि अमेरिकाको शक्ति कमजोर भयो भने पनि त्यसको भाषा कहिल्यै कमजोर हुँदैन किनभने उसको संस्कृति केन्द्रमा छ। हाम्रो हकमा गणतान्त्रिक संस्कृति निर्माण गर्न नसकेकै हो। हामी अपसंस्कृतिको यति ठूलो बजारमा छौं कि त्यसलाई व्यवस्थापन गर्नै सकेनौँ।
यहाँबाट सिर्जना गरिने साहित्यले आम मानिसलाई त्यति प्रभावित पार्न सकेको देखिदैन, किन होला?
नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानलाई सांस्कृतिक सत्ता र सरकारलाई राजनीतिक सत्ता मान्ने हो भने यसमा कहिले को-कहिले को हावी हुँदोरहेछ। हालसम्म प्रज्ञा प्रतिष्ठान र राज्य सञ्चालन गर्ने संयन्त्रबीच जुन सेतुले काम गर्नुपर्ने हो त्यसले राम्रोसँग काम गर्न सकेको छैन। प्रज्ञा प्रतिष्ठानले के गरिरहेको छ? के गर्न सक्छ? हिजो महेन्द्रले यसलाई किन महत्व दिए? हाम्रा शासक प्रशासकले राम्रोसँग बुझेकै छैनन्। हिजोका दिनमा महेन्द्रले पञ्चायती व्यवस्था ठिक हो भनी स्थापित गर्न थुप्रै राष्ट्रिय प्रतिमान खडा गर्नु थियो। त्यसैले उनले भानुभक्त खडा गरे। दार्जिलिङदेखि पेरिससम्मबाट लेखक/कलाकार झिकाए।
महेन्द्रीय राष्ट्रवादलाई अघि बढाउन तत्कालिन रोयल नेपाल एकेडेमीले सक्दो सेवा गर्यो। आम नेपालीमा एकपाखे राष्ट्रवादी सोच र चिन्तन प्रणालीले एउटा स्पष्ट आकार लिएको त्यहीँबाट हो। भन्नुको अर्थ तिनताकाका शासकले यो संस्थाको महत्व पुरापुर बुझेका थिए। तर, अहिलेको नेतृत्वले प्रज्ञा प्रतिष्ठानले गणतन्त्रको सेवा गर्छ भन्ने बुझेकै छैनन्। त्यसैले धेरैले यसलाई अलग्गै टापु जस्तो ठान्छन्। मैले भन्न खोजेको के भने पञ्चहरुले स्थापित गरेका प्राज्ञहरुले पञ्चायतको सेवा गरे हामीले गणतन्त्रको सेवा गर्ने हो किनभने यो गणतन्त्र हाम्रो आँसु, पसिना र रगतबाट स्थापना गरिएको हो।
तपाईंलाई यहाँको नेतृत्व दिँदै गर्दा राजनीतिज्ञहरुको कुनै न कुनै स्तरमा ‘फलानोलाई किन पठाउने’ भनी छलफल भएको होला भन्ने तपाईंलाई लाग्दैन?
नेताहरुले यहाँ नियुक्त गर्ने प्राज्ञहरुलाई गणतान्त्रिक मूल्य मान्यतासहितको नयाँ नेपालको अवधारणा कोर्न वा सांस्कृतिक मूल्य विकास गर्न पठाउँदैनन्। मेरो र अन्यको हकमा पनि त्यही हो। नेतृत्व परिवर्तन हुँदा पनि नयाँ काम गरेको नदेखिनुमा यही कारण जिम्मेवार छ। संस्थाको नेतृत्वकर्ताका रुपमा मसँग के योजना छ र मलाई के जिम्मेवारी साथ यहाँ पठाइएको हो भन्नेले फरक पार्दैन होला त? तर, हामीकहाँ त प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा पठाइने प्राज्ञलाई पनि अरुलाई जस्तो तँ मेरो मान्छे होस् जा गएर जागिर खा भन्न पठाए झैं गरिन्छ। कुनै पनि व्यवस्थामा नयाँ प्रतिमानको खोजि गरिन्छ, जसरी पञ्चायतले गर्यो। तर, के गणतन्त्रमा त्यस्ता प्रतिमानको खोजी भएको छ? यो देशमा गणतन्त्र स्थापनार्थ भूमिका खेल्ने नयाँ प्रतिमानहरु छैनन्? पाठ्यक्रमहरुमा उनै भानुभक्त, माधवप्रसाद घिमिरे र पृथ्वीनारायण शाह नै पढाई रहने हो भने भावि पुस्तामा हामीले कस्तो सांस्कृतिक मूल्य स्थापित गर्न खोजेको हो?
कुनै पनि व्यवस्थामा नयाँ प्रतिमानको खोजि गरिन्छ, जसरी पञ्चायतले गर्यो। तर, के गणतन्त्रमा त्यस्ता प्रतिमानको खोजी भएको छ? यो देशमा गणतन्त्र स्थापनार्थ भूमिका खेल्ने नयाँ प्रतिमानहरु छैनन्? पाठ्क्रमहरुमा उनै भानुभक्त, माधवप्रसाद घिमिरे र पृथ्वीनारायण शाह नै पढाई रहने हो भने भावि पुस्तामा हामीले कस्तो सांस्कृतिक मूल्य स्थापित गर्न खोजेको हो?
त्यसैले, मेरो चिन्ता के हो भने यो कुर्सीमा बसुन्जेल मैले गणतन्त्र नेपालको नयाँ भाष्य र संस्कृति निर्माणमा प्रज्ञालाई महत्वपूर्ण थलोको रुपमा कसरी विकास गर्ने। यसका लागि पाठ्यक्रम विकास केन्द्र र नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानबीच कसरी सहकार्य गराउने? शिक्षा मन्त्रालयसँग यसलाई कसरी जोड्ने? मेरो ध्यान त्यता गइरहेको छ किनभने हामीले नयाँ नेपालको, गणतान्त्रिक चेतनाको मूल्य/मान्यता र संस्कृतिको विकास गर्नु पर्नेछ।
पाठ्यक्रम विकास केन्द्रसँग सहकार्य गर्ने भन्दै गर्दा कक्षा १२ मा पढाइने तपाईंकै कविता हटाउनेबारे छलफल चलिरहेको तपाईंलाई जानकारी छ?
यसबारे म, थोरै भए पनि जानकार छु। ‘हरिनन्द र माटो’ भन्ने मेरो कविता कक्षा १२ मा पढाइन्छ। तर, त्यसमा पछिल्लो समय केही विवाद सिर्जना भइरहेको छ। पृथ्वीनारायण शाहले किराँत भूमिमा आक्रमण गर्दाताकाको तथ्यगत इतिहासमा आधारित भएर लेखिएको कविता हो यो। तर, त्यो कविता पढाइनु हुँदैन भनेर डेलिगशन आयो भन्ने पाठ्यक्रम विकास केन्द्रको भनाइ छ। यसले के स्पष्ट हुन्छ भने हाम्रो पाठ्यक्रममा तथ्य पढाइदैन। मलाई लाग्छ ‘हरिनन्द र माटो’ कविता पाठ्यक्रमबाट मेट्ने हो भने हामीले पाठ्यक्रमका सबै पुस्तकहरुबाट तथ्यगत इतिहास नै मेट्नु पर्ने हुन्छ। त्यसो हो भने, हामीले पृथ्वीनारायण शाह, जंगबहादुर, विपी कोइरालालाई पनि मेट्नु पर्ने हुन्छ। वा कसैले पनि कवितामा इतिहास लेख्न पाइदैन भनेर भन्नु पर्ने हुन्छ। के हामी त्यहाँसम्म पुग्न तयार छौं?
विभिन्न आन्दोलनहरू रुपमा कमजोर देखिए पनि अझै आन्दोलनको आगो निभेको छैन। अनुहारमा गाला चाउरिन थाले पनि छातीमा आन्दोलनको आगो बलिरहेकै छ।
पुस्तकका पानामा होस् वा वार्ताको टेबलमा, मानिसको जनजिब्रोमा होस् वा सडकमा, जब आन्दोलन सेलाउँछ तब अनेकथरी शक्तिले टाउको उठाउन थाल्छ। विभिन्न आन्दोलनहरू रुपमा कमजोर देखिए पनि नेपालको परिवर्तनको आन्दोलन, पहिचानको आन्दोलनको आगो निभेको छैन। अनुहारमा गाला चाउरिन थाले पनि छातीमा आन्दोलनको आगो निभेको छैन। भन्नुको अर्थ के भने आन्दोलन गर्दागर्दै कुलपति भएँ तर मैले आन्दोलन छोडिसकेको छैन। मलाई विश्वास छ- आन्दोलनका पक्षधरहरूले मेरा कविताको रक्षा गर्ने छन्।
अन्त्यमा, हतुवागढीमा पराजित हुने अटल सिंह र पृथ्वीनारायण शाहलाई सघाउने हरिनन्द पोखरेलको आँखाबाट आजको गणतन्त्र कस्तो देखिएको पाउनु हुन्छ?
विडम्बना अहिले पनि उनीहरुबीचको खाडल ज्यूका-त्यूँ छ। गणतन्त्रको मूल्य/मान्यतालाई अङ्गाल्ने अटलसिंह आज पनि सिमान्तमै छ र हरिनन्द पोखरेल आज पनि मूलधारमै छ। शदियौँदेखिको उत्पीडन र शोषणको जाँतोमा पिल्सिएकाहरूलाई नयाँ राज्य व्यवस्थाले राहत दिनुपर्नेमा उनीहरु झनै-झनै शोषणको दुष्चक्रमा पेलिन बाध्य भइरहेका छन्।
विडम्बना अहिले पनि उनीहरुबीचको खाडल ज्यूका-त्यूँ छ। गणतन्त्रको मूल्य/मान्यतालाई अङ्गाल्ने अटलसिंह आज पनि सिमान्तमै छ र हरिनन्द पोखरेल आज पनि मूलधारमै छ।
दुःखसाथ भन्नु पर्छ- गणतान्त्रिक संस्कृति निर्माण हुन सकेको छैन। त्यसैले सबैमा मेरो अनुरोध छ, मलाई ती सबै जाति, जनजाति, भाषाभाषीको पक्षमा काम गर्न दिनुस्, जसले यो देश निर्माणमा भूमिका खेलेका छन्। यो देश उनीहरुको पनि हो।
भिडियो हेर्नुहोस् –