स्केन्डिनेभियाली पुँजीवादको बारेमा धेरै भ्रमहरू छन् । स्केन्डिनेभियाली देशहरूमा विदेशमा उपनिवेशहरू नबनाई चुस्त पुँजीवादको विकास गरिएको छ भन्ने एउटा साझा धारणा छ । पुँजीवादी विकासका लागि साम्राज्यवादको आवश्यकता पर्छ भन्ने दाबीलाई यसले गलत साबित गर्छ । दशकौँदेखि मैले यो तर्क सुन्दै आएको छु । तर, यो धारणा भ्रामक छ । स्केन्डिनेभियाको हकमा मात्र नभई यस धारणाले साम्राज्यवादको विषयमा पनि भ्रम छर्छ ।
खासमा स्केन्डिनेभियाली सामाजिक प्रजातन्त्रतिर देखाउँदै पुँजीवादका लाभहरूबारे धेरै थरी सकारात्मक कुराहरू सुनाइन्छन् । (यद्यपि, नवउदारवादी युगको जाँतोमुनि यस्ता धेरै लाभहरू अहिले खतरामा छन् ।) तर, स्केन्डिनेभिया गैरसाम्राज्यवादी पुँजीवादको उदाहरण हो भन्नु पुँजीवादलाई बुझ्दै नबुझ्नु हो । स्केन्डिनेभियाली देशहरूका आफ्नै उपनिवेशहरू नहोलान् । तर, तिनीहरू अन्य साम्राज्यवादी मुलुकहरूको पिठ्यूँ चढेका थिए । दोस्रो विश्वयुद्धभन्दा अघि होस् वा पछि, उनीहरूले साम्राज्यवादको बुई चढ्न छोडेनन् । एकचोटि साम्राज्यवादी बन्दोबस्तीलाई केलाऔँ ।
हरेक सफल पुँजीवादी देशको आफ्नै साम्राज्य चाहिन्छ भन्ने छैन । एउटा सग्लो साम्राज्यवादी व्यवस्थाभित्र पुँजीवादी विकास भइरहन्छ र यस व्यवस्थाबाट थुप्रै उन्नत पुँजीवादी देशहरूले लाभ लिन्छन् । आफ्नै साम्राज्य नै नभए पनि ती देशले यस्तो लाभ लिन सक्छन् । उदाहरणको लागि बेलायती साम्राज्यवाद चरमचुलीमा छँदा बेलायती बजार युरोपभरिका मालसामानको लागि खुला गरिएको थियो । ती देशले आफ्नै बजार बनाउन आवश्यक थिएन किनभने तिनीहरू आफ्ना मालसामान बेच्न सजिलै बेलायती बजार पस्न सक्थे । किनभने, बेलायतमा औद्योगिकीकरण ‘पहिले नै सुरु’ भएकोले उसको श्रमको उत्पादकता भर्खर औद्योगिकीकरणमा बामे सर्दै गरेका देशहरूको भन्दा कम थियो र (ज्यालादर झन्डै समान राख्दा) उसको लागत बढी थियो । बेलायती साम्राज्यवादले आफ्ना उपनिवेश र अर्ध–उपनिवेशबाट थुपारेका कच्चा सामानहरूमाथि युरोपभरिका देशहरू र त्यसबेलाका अन्य बामे सर्दै गरेका पुँजीवादी देशहरूको पहुँच थियो । यी सामानहरूको आपूर्तिका लागि ती देशले आफ्नो छुट्टै बन्दोबस्ती मिलाउन आवश्यक थिएन ।
वास्तवमा सबै साम्राज्यवादी देशहरूले सदैव यो भूमिका बहन गर्छन् । यो पाटो उनीहरूको नेतृत्वकारी भूमिकाको अभिन्न अङ्ग हो । यसले आफ्ना प्रतिद्वन्द्वी देशहरूमा पुँजीवाद फैलाउन अनुमति दिन्छ । यसरी भर्खरै औद्योगिकीकरण गर्दै गरेका देशहरूले तिनको नेतृत्वमाथि गम्भीर चुनौती खडा गर्दैनन् । वास्तवमा ‘नेता देशहरू’ ले स्वदेशमै औद्योगिक पुँजीवादको विकासमा लागिरहेका प्रतिद्वन्द्वी देशहरूबाट मालसामान खपत गर्छन् । साम्राज्यवादी बन्दोबस्तीभित्रै आफूलाई शोधान्तर घाटाबाट आफूलाई जोगाउँछन् । बेलायतले आफ्ना उपनिवेशहरूमाथि लुटपाट वा ‘ड्रेन’ थोपरेर आफूलाई यस्तो घाटाबाट जोगाएको थियो । यसको लागि ऊसित पर्याप्त उपनिवेशहरू थिए । तिनको मद्दतले ऊ घाटाबाट जोगिन्थ्यो र ती देशहरूमा मनग्गै पुँजी निर्यात पनि गथ्र्यो । युरोपेलीहरूले आवाद गरेका समशीतोष्ण देशहरू नै ती देश थिए ।
बेलायतपछि संरा अमेरिका पुँजीवादी विश्वको नेता बन्यो । ऊसित बेलायतसँग भएजति उपनिवेशहरू थिएनन् । तैपनि, उसले डलर छापीछापी आफ्नो शोधान्तर घाटा सम्हालिरह्यो । ब्रेटन वुड्स प्रणालीअनुसार अमेरिकी डलर ‘सुनजत्तिकै असल छ’ । (अमेरिकी डलरलाई ३५ डलर प्रतिऔंसका हिसाबले सुनमा फेर्न सकिन्छ ।) ब्रेटन वुड्स प्रणाली र सुन–डलर विनिमय व्यवस्था भताभुङ्ग भए पनि डलरलाई व्यवहारतः सुनजत्तिकै असल भनेर विश्वका धनीमानीहरूले स्वीकार्दै आएका छन् । तिनीहरूले नहिच्किचाई आफ्नो धन डलरमा थुपार्छन् ।
सारमा, समग्र पुँजीवादी विश्वलाई नेतृत्वकारी पुँजीवादी देशले आफ्नो पिठ्यूँमा बुई चढेर अघि बढ्न निम्तो गर्छ । हुनसक्छ, केही अघि बढेका देशहरूले यसले आफ्नो हातखुट्टा बाँधेको अनुभव गर्न सक्छन् र आफ्नै साम्राज्य खडा गर्ने प्रयास गर्न सक्छन् । तर, जसले यस्तो गर्दैन तिनले साम्राज्यवादको बैसाखीबेगर नै आफ्नो पुँजीवादको निर्माण गरे भन्न सकिन्न । स्केन्डिनेभियाली देशहरू यही कोटीका देश हुन् । नेतृत्वकारी पुँजीवादी शक्तिले खडा गरेको साम्राज्यका लाभहरूमा ती देशको पहुँच छ ।
यहाँनिर थप दुइटा कुरा छन् । पहिलो, उदाउँदा प्रतिद्वन्द्वी पुँजीवादी शक्तिहरूले नेतृत्वकारी पुँजीवादी देशको बजारमा खुला पहुँचको लाभ लिन्छन् । तर, घरेलु बजारमा हुने आयातमाथि करहरू थोपर्न सक्छन् । नेतृत्वकारी पुँजीवादी देशलाई पनि यसरी नै टाढा राख्न सक्छन् । यसरी नै आफ्नो राष्ट्रिय बजारलाई आफ्नै पुँजीपतिहरूको लागि सुरक्षित राख्न जर्मनी र संरा अमेरिकाले प्रथम विश्वयुद्धअघि आयातमा करहरू थोपरेका थिए । जब कि त्यति नै बेला उनीहरू बेलायती बजारमा घुसिरहेका थिए । यही असन्तुलनकै कारण बेलायतले पहिले सुरु गरे पनि ती देशले औद्योगिकीकरण गर्न सके । युरोपका अन्य देशको कथा पनि यही हो । दोस्रो, यी प्रतिद्वन्द्वी शक्तिहरूले बेलायती बजारमा मात्र पहुँच पाएका थिएनन्, बरु सन् १९२० र ३० को दशकसम्म बेलायती उपनिवेशहरूका बजारहरूमा पनि यिनको पहुँच थियो ।
दुई विश्वयुद्धबिच ‘साम्राज्यवादी वरियता’ को चाँजो मिलाइयो । यसमा थरीथरी करको व्यवस्था थियो । बेलायती साम्राज्यभित्र बनेका उत्पादनहरूको दाँजोमा बाहिर बनेका उत्पादनमाथि धेरै कर लगाइयो । कर व्यवस्थामा एउटा मोड आयो । खासगरी एसियाका बेलायती उपनिवेशहरूका बजारहरू कब्जा गर्ने जापानको तीव्र अभिलाषाविरुद्ध यो कदम चालिएको थियो । तर, जापान ‘साम्राज्यवादी वरियता’ को प्रमुख तारो भए पनि र जापानले ‘साम्राज्य नै किन्ने’ अभियान चलाएको भए पनि थरीथरी करको व्यवस्थाको अर्थ साम्राज्यवादी प्रणालीमै हेरफेर थियो । यो हेरफेर साम्राज्यवादी देशहरूबिचको शत्रुताको कारण र लक्षण दुवै थियो । दुई विश्वयुद्धबिच आएको मन्दीले साम्राज्यवादी देशहरूबिचको शत्रुताको झिल्को बालेको थियो । तर, यो हेरफेर आउनुअघि बेलायती उपनिवेशका बजारहरू बेलायतको लागि मात्र नभई प्रतिद्वन्द्वी शक्तिहरूका मालसामानको लागि पनि खुला थिए । तर, जापानको आर्थिक विस्तारवादले प्रथम विश्वयुद्धअघिको त्यो व्यवस्थामा बिगार ग¥यो र बेलायतको प्रतिरक्षात्मक कारबाहीबाट त्यो व्यवस्थामा कायापलट भयो ।
यसरी आआफ्नै उपनिवेशहरू खडा नगरी स्केन्डिनेभियाली देशहरूमा पुँजीवादको विकास हुनुले पुँजीवादको विकासका लागि साम्राज्यवादी बन्दोबस्ती हुनुपर्छ भन्ने मतको खण्डन हुन्न । बरु यसले साम्राज्यवादी बन्दोबस्तीको पेचिलोपन उजागर गर्छ । यसबाट के स्पष्ट हुन्छ भने साम्राज्यवादी बन्दोबस्ती जोगाउन स्केन्डिनेभियाली देशहरू पनि त्यत्तिकै उत्सुक छन् जति अन्य प्रमुख पुँजीवादी देशहरू छन् । राजनीतिक कारणले मात्र यस्तो हुने होइन – साम्राज्यवादी ‘सुरक्षा’ बन्दोबस्त भङ्ग भए कुनै पनि विकसित पुँजीवादी देशको अस्तित्व धरापमा पर्नेछ र ऊ राजनीतिक घेराबन्दीमा पर्नेछ भनिन्छ । तर, त्यस्तो उत्सुकता ती देशको आर्थिक आवश्यकता पनि हो । साम्राज्यवादी बन्दोबस्त कमजोर भए पुँजीवादी महानगरीमा उत्पादन गर्न नसकिने उष्ण र अर्धउष्ण क्षेत्रका मालसामानको आपूर्ति बिथोलिन्छ । तिनको आपूर्तिको लागि पनि स्केन्डिनेभियाली देशहरूले साम्राज्यवादी बन्दोबस्त जोगाउन खोज्छन् ।
हालसालै नेटोको सदस्यता लिन स्वीडेन र फिनल्यान्डले दर्खास्त दिने निर्णय गरे । टर्कीले यस प्रक्रियामा भाँजो हाले ती देशहरू टर्कीसँग सम्झौता गर्न पनि तयार रहेको खबर छ । यसको लागि टर्की सरकारले दण्डित गर्न चाहेका कुर्द जातिका राजनीतिक शरणार्थीहरूलाई ती देशहरूले दिँदै आएको संरक्षण हटाइनेछ । यो सुनेर धेरैले आश्चर्य प्रकट गरे । निश्चय नै, युक्रेन युद्धको पृष्ठभूमिमा नै नेटोमा संलग्न हुने स्वीडेन र फिनल्यान्डको मनसाय बाहिर आएको हो । युक्रेन युद्ध तत्कालीन कारणमात्र हो । तिनले अडान फेर्नु खासमा एउटा गहिरो कुराको सङ्केत हो । पुँजीवादी विश्वमा एउटा मौलिक फेरबदल आउँदै छ भन्ने सङ्केत हो ।
‘रुसी विस्तारवाद’ ले निम्त्याएको खतराले गर्दा नै स्वीडेन र फिनल्यान्डले आफ्नो अडान फेरेको भनेर साम्राज्यवादीहरू दलिल दिँदै छन् । सम्पूर्ण दोष रुसमाथि थोपरिएको छ । तर, यो कुरा सत्यको कसीमा खरो उत्रिन्न । मानौँ रुसलाई ‘विस्तारवादी’ भन्ने भूत चढेको छ रे । तर, अहिलेसम्म उसको ‘विस्तारवाद’ ले ती भूभागहरूमात्र ओगटेको देखिन्छ जो कुनै बेला सोभियत सङ्घको हिस्सा थिए । स्वीडेन र फिनल्यान्ड यो भूभागमा पर्दैनन् । शीतयुद्धको चरमचुलीमा युरोपेली शक्तिहरू सोभियत खतराको हवाला दिँदै घाँटी सुक्ने गरी कुर्लिन्थे । बोल्शेभिकवादविरोधी अफवाहहरूले दिनदिनै युरोपेली सर्वसाधरणको दिमाग भर्थे । त्यस्तो बेला पनि स्वीडेन र फिनल्यान्ड नेटोप्रति उदासिन रहे । सोभियत सङ्घ विघटन भयो । साम्राज्यवादी बर्चस्वको लागि वैचारिक छेकबार कमजोर भयो । तैपनि, अकस्मात् ती देशले किन नेटोको सदस्यता पाउन दर्खास्त हालेका होलान् ?
उत्तर पश्चिमा साम्राज्यवादको वर्तमान दुर्दशामा छ । नवउदारवाद एउटा दीर्घकालीन सङ्कटमा फसेको छ । यही सङ्कटले गर्दा पश्चिमा साम्राज्यवाद भित्रैबाट भत्किँदै छ । दीर्घकालीन सङ्कटमा पिल्सिएको खण्डमा साम्राज्यवादी प्रभुत्वमा टेवा पुग्दैन । विश्व परिवर्तनको सङ्घारमा छ । पश्चिमा शक्तिहरू यो परिवर्तनलाई रोक्न हत्ते हाल्दै छन् । यसको लागि तिनीहरू उग्र हुँदै छन् । पश्चिमा बर्चस्वको अवसान हुने र वैकल्पिक शक्ति केन्द्रको रूपमा चीन तथा रुस उदाउने सम्भावित आसन्न परिवर्तनको डरले पश्चिमा देशहरूलाई एक ढिक्का बनाउँदै छ । यसमा स्केन्डिनेभियाली देशहरू पनि थपिएका छन् । यस्तो एकता पहिले कहिल्यै देखिएको थिएन । त्यसैले स्केन्डिनेभियाली देशहरूको अडानमा परिवर्तनले रुसको उग्रता झल्काउँदैन । बरु यसले त दीर्घकालीन आर्थिक सङ्कटमा घाँटीघाँटी हुनाले खतरामा परेको प्रभुत्व वा हैकमको चिन्ताले हतासिएका पश्चिमा शक्तिहरूको उग्रतातिर पो सङ्केत गर्छ ।
(स्रोत : अनलाइन मजदुर/एमआर अनलाइन। अनुवाद : सम्यक)